28. Ręka świętego Jakuba

 

23 i 24 lipca 2011 roku setki wiernych zgromadziło się w kościele świętego Jakuba w Reading, miejscowości położonej kilkadziesiąt kilometrów na zachód od Londynu, aby ujrzeć legendarną relikwię ręki świętego Jakuba, przechowywaną na co dzień w kościele świętego Piotra w Marlow (kilkanaście kilometrów na północny-wschód od Reading). Na prośbę angielskiego Bractwa Świętego Jakuba została przekazana, na okres 3 dni, dla uczczenia święta św. Jakuba i opactwa – Abbey Reading, w którym relikwia ta znajdowała się od 1133 do 1786 roku i skąd rozpoczynało wędrówkę do Santiago de Compostela wielu angielskich pielgrzymów.

Reading, kościół św. Jakuba

Proboszcz parafii św. Jakuba John O'Shea odbierając relikwię w obecności kilkudziesięciu członków Bractw Świętego Jakuba przybyłych na tą uroczystość z całej Europy, powiedział:

„Jesteśmy zaszczyceni i zachwyceni. Przybyły tutaj tak duże grupy – wielu po raz pierwszy – i miejmy nadzieję, że zasialiśmy ziarno na pielgrzymowanie z Reading do Santiago ”.

Drogi pielgrzymów z Anglii do Santiago de Compostela

Relikwia ręki świętego Jakuba został podarowana opactwu w Reading w 1133 roku przez królową Matyldę, wdowę po królu angielskim Henryku V. Używana była do ceremonii uzdrawiania, przyciągając tysiące pielgrzymów z całej Europy. Podczas  kasaty klasztoru w 1539 roku zakonnicy ukryli ją w murach opactwa. Została odkopana w 1786 roku przez robotników budujących, w miejscu opuszczonych i zrujnowanych budynków klasztornych, więzienie – Reading Gaol. Przez następne ponad 100 lat relikwiarz znajdował się w rękach prywatnych, aż do 1896 roku, kiedy jego ostatni właściciel Scott Murray przekazał go do kościoła świętego Piotra w Marlow, wybudowanego kilkadziesiąt lat wcześniej przez jego ojca. Od tego czasu ręka świętego Jakuba, umieszczona w przeszklonym relikwiarzu, przechowywana jest w tym kościele.

Marlow, kościół św. Piotra, relikwiarz ręki św. Jakuba

Może to zdarzenie publicznego pokazania relikwiarza z ręką świętego Jakuba nie byłoby godne większej uwagi, gdyby nie droga jaką przez ponad 1500 lat odbyła ona z Jerozolimy przez Europę aż do Marlow w Anglii, w dużej części historycznie udokumentowana, a której początek nie pasuje do ogólnie znanej opowieści o przeniesieniu – ‘Translatio”, w połowie I wieku naszej ery, ciała świętego Jakuba z Palestyny do Galicji.

Historia relikwii ręki Świętego Jakuba

Nie ma zapisów historycznych dotyczących zdarzeń po męczeńskiej śmierci świętego Jakuba Starszego Apostoła. Legenda o życiu i śmierci Jakuba Apostoła opisuje przeniesienie jego ciała z Palestyny do Hiszpanii, po jego śmierci w 44 roku, ale w Jerozolimie do końca XIX wieku pokazywano pielgrzymom grobowiec Benei Hezir, znajdujący się nad doliną Kidron na zboczu góry Oliwnej, jako miejsce pochowania świętego Jakuba Apostoła. Z tego miejsca rozpoczyna się droga ręki świętego Jakuba.

Jerozolima grobowiec Benei Hezir, pocztówka z XIX w.

Pod koniec IV wieku biskup Heliodorus z Altinum (dzisiejsze Mestre nad Laguną Wenecką), który wcześniej był ermitą w Palestynie i być może widział domniemany grób świętego Jakuba, odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej, z której przywiózł rękę Apostoła Jakuba.

Pierwszy zapis historyczny o tej relikwii pojawia się w średniowiecznej kronice biskupów Hamburga-Bremy i podaje, że w 640 roku biskup Paweł wraz z mieszkańcami opuścił Altinum zagrożone najazdem Longobardów i przeniósł stolicę biskupstwa na wyspę Torcello, położona na wodach Laguny Weneckiej. Zabrane zostały też ciała świętych Teomistusa, Traby, Rabata i Liberalis, oraz ręka Świętego Jakuba, która jak podaje kronika pod koniec IV wieku została odjęta z ciała świętego Jakuba znajdującego się w Jerozolimie. W 1046 roku, po soborze w Sutrii, na polecenie cesarza Henryka III biskup Vitalis z Torcello przekazał część tej relikwii – dłoń z palcami świętego Jakuba – arcybiskupowi Hamburg-Bremy Adalbertowi, stanowiącej zadość uczynienie za odrzucenie przez sobór jego kandydatury na tron papieski, pozostawiając w katedrze w Torcello resztę ramienia.

Torcello, katedra Santa Maria Assunta

Po śmierci Adalberga w 1072 roku, zgromadzone przez niego relikwie, księgi i szaty liturgiczne zostały przekazane cesarzowi Henrykowi IV, a następnie jego synowi Henrykowi V. W 1114 roku Henryk V poślubił Matyldę, córkę króla Anglii Henryka I. Po śmierci męża w 1125 roku, wdowa po cesarzu wyjechała do Normandii, zabierając swoją kolekcję klejnotów i własne cesarskie regalia, ale także dwie korony Henryka i relikwiarz z ręką św. Jakuba.

W tym czasie król Anglii Henryk I (1068-1135), rozpoczął budowę wielkiego opactwa w Reading, które miało być jego kościołem grobowym, tworząc w nim kolekcję świętych relikwii, która zaczęła przyciągać duże rzesze pielgrzymów. 

Reading, tablica upamiętniająca założenie opactwa przez Henryka I

Do 1180 roku, kiedy je skatalogowano, zgromadzonych zostało ponad 230 relikwii. Na początku listy umieszczone zostały, jako najważniejsze, relikwie Chrystusa. Były to fragmenty Prawdziwego Krzyża, sandała Chrystusa, jego napletka (jednego z 17 ! będących w innych kościołach) oraz kawałków chleba, pozostałych z „Nakarmienia pięciu tysięcy”. Następne pozycje dotyczą Maryi, matki Chrystusa; włos z jej głowy, fragmenty z jej grobu. Lista zawiera też relikwie proroków Starego Testamentu, Apostołów oraz wielu późniejszych świętych, wśród których za najważniejszą uważana była ręka świętego Jakuba Apostoła, przekazana przez córkę Henryka I, cesarzową Matyldę około 1133 roku.

Cesarz Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego Fryderyk Barbarossa, będąc spadkobiercą skarbca cesarskiego i uważając (nie całkiem bezpodstawnie), że cesarzowa Matylda bezpodstawnie zabrała część jego zawartości, wystąpił z prośbą o zwrot relikwii świętego Jakuba, ale Matylda i Henryk II odmówili, wysyłając w zamian wiele innych prezentów.

Po trzech latach ręka świętego Jakuba zniknęła z Readinng Abbey, zabrana do prywatnej kolekcji przez opata z Glastonbury i biskupa Winchester Henryka z Blois, młodszego brata króla Stefana I, co było jednym z pretekstów do wybuchu w 1137 roku wojny między Stefanem I a Henrykiem II o tron Anglii. W wyniku zawartej ugody, w połowie XII wieku relikwia wraca do Reading. Rozpoczyna się okres wielkich pielgrzymek, a także cudów jakie wydarzają się w jej obecności. Prowadzona w opactwie księga „Miracula S. Jacobi” opisuje 27 przypadków cudów związanych z kultem świętego Jakuba, jakie miały miejsce w drugiej połowie XII wieku, w tym 25 indywidualnych i 2 zbiorowe wyleczenia z dżumy. Opactwo sprzedawało „Wodę św. Jakuba”, w której wcześniej zanurzona była relikwia, gdyż wierzono, że ręka świętego Jakuba ma cudowne właściwości leczenia wielu chorób oraz schorzeń. W 1164 roku kościół opactwa został konsekrowany pod wezwaniem Świętego Jakuba, a król Henryk II ustanowił coroczny jarmark w dniu jego święta.

Reading, makieta opactwa

W 1189 roku król Ryszard Lwie Serce zastawia relikwie świętego Jakuba, aby sfinansować krucjatę do Ziemi Świętej. Podczas tej wyprawy krzyżowej władzę w Anglii przejmuje król Jan i by pozyskać dla się siebie władze kościelne, wykupuje z zastawu relikwię i funduje dla niej nowy relikwiarz, oraz ustanawia roczną dotację na rzecz opactwa w Reading.

Ekskomunika króla Henryka VIII na początku XVI wieku oraz dążność do władzy absolutnej, powoduje powołanie Kościoła Anglikańskiego i prześladowania kościoła katolickiego. Sekretarz i skarbnik króla Thomas Cromwell rozpoczyna likwidację klasztorów i konfiskatę ich majątków. W 1538 roku jego wysłannik John London anektuje skarby Reading Abbey i sporządza ich inwentarz aż na 111 kartach papieru, w którym znajduje się też ręka świętego Jakuba. Relikwie zostały zniszczone, złote i srebrne relikwiarze przetopione, ale jak pokazały późniejsze wydarzenia ręka świętego Jakuba ocalała, ukryta w murze opactwa. Czy wysłannik Cromwella wpisał ją by uniknąć oskarżenia o niedopełnienie obowiązków ?

Opuszczone w 1539 roku kościół i opactwo zostały zburzone.

ruiny Reading Abbey, rycina z 1773 r. 

W październiku 1786 roku robotnicy kopiący fundamenty budynku więzienia Reading Gaol odkryli w murze na wschodnim krańcu kościoła opackiego skrzynię zawierającą zmumifikowaną lewą rękę. Do jej identyfikacji posłużyła pieczęć opata z 1239 roku, na której wyraźnie widać lewą rękę uniesioną na błogosławieństwo i napis ORA PRO NOBIS SANCTE IACOBE.

Pieczęć opata z 1239 r. z odciśniętą lewą ręką i napisem Módl się za nami święty Jakubie

Odnalezioną relikwię wystawiono na licytacje i nabył ją doktor Blenkinsop. Potem weszła w posiadanie dr Johna Hoopera, który około 1801 roku przekazał ją Ateneum, muzeum Instytutu Filozoficznego Reading. Po zamknięciu muzeum w 1853 roku, relikwia została zwrócona spadkobiercom dr Hoopera, którzy sprzedali ją Lewisowi Mackenzie w 1855 roku. Mackenzie zmarł w następnym roku, a jego spadkobierca sprzedał rękę Jakuba Charlesowi Robertowi Scott-Murrayowi (1818-82) za 50 gwinei. Scott-Murray, który wcześniej nawrócił się na wiarę katolicką, zaangażował architekta Augustusa Welby'ego Pugina do budowy kościoła katolickiego pod wezwaniem św. Piotra w Marlow-on-Thames, 

Marlow, kościół św. Piotra

oraz prywatnej kaplicy w domu w Danesfield, w której relikwia była do czasu, gdy dom został sprzedany w 1879 roku Robertowi Williamowi Hudsonowi, spadkobiercy magnata mydlanego Sunlight Roberta Speara Hudsona. Hudson przebudował dom i zburzył kaplicę, a z rękę świętego Jakuba przekazał do kościoła świętego Piotra w Marlow, gdzie od tego czasu jest przechowywana w relikwiarzu w kształcie w trumienki wykonanej z pozłacanego mosiądzu i szkła.

Marlow, relikwiarz ręki św. Jakuba

Proboszcz z Marlow John Morris zainteresowany bardzo tą ręką, kiedy była jeszcze w muzeum,  napisał w 1852 roku do arcybiskupa Miguela Garcii Cuesty z Composteli czy ciału apostoła nie brakuje ręki. Arcybiskup odpowiedział, że grobowiec nie jest dostępny, ponieważ został rozebrany w 1597 r., kiedy Sir Francis Drake zaatakował pobliską Corunnę, a ciało zostało ukryte pod sanktuarium w celu bezpiecznego przechowywania i zamurowane. Kiedy w 1879 roku odkryte zostało ciało świętego Jakuba i jego uczniów, a ich autentyczność potwierdzona została  bullą papieską, ks. John Morris, pragnąc rozstrzygnąć spór o autentyczność relikwii, udał się do katedry w Santiago de Compostella, gdzie pozwolono mu obejrzeć szczątki świętego Jakuba, do których  jak stwierdził proboszcz, pasowały relikwie znajdujące się kościele św. Piotra w Marlow i katedry w Torcello, ponieważ wśród pokazanych kości brakowało lewego ramienia. Sceptycznie nastawiony do relikwii uczony Brian Taylor zwrócił się w tym czasie z zapytaniem do arcybiskupa Composteli, czy stan odnalezionych kości zidentyfikowanych jako apostoła był zgodny z posiadanymi szczątkami w Torcello, Liège i Marlow. Otrzymał w odpowiedzi niepodpisaną notatkę: najwyraźniej tak - dla Liège, brak wyraźnych dowodów - dla Torcello i najwyraźniej nie - dla Marlowa. Jednak notatki tej nie uznano za dowód, gdyż powszechnie uważa się, że w Liège znajduje się ramię świętego Jakuba Młodszego, a relikwii w Torcello, z której odcięto dłoń z palcami, nikt do tego czasu nie badał.

W 1960 roku dłoń została prześwietlona w szpitalu św. Jana i św. Elżbiety w Londynie gdzie stwierdzono, że należała ona do dojrzałego mężczyzny i na krótko przed śmiercią doznała złamania małego palca, a ekspert z British Museum zauważył, że została ona utrwalona procesem typowo bliskowschodnim przez mumifikacje ziołową i wysuszenie.

W 1970 roku katolicki prawnik Gerry Lake z Marlow zapłacił za wykonanie datowania dłoni metodą węgla aktywnego C14. Wynik badania stwierdził, że dłoń ma około 2000 lat.

W 2018 roku ręka została przesłana do Oxford University Research Laboratory for Archaeology and the History of Art w celu ponownego datowania radiowęglowego. Wyniki datują śmierć ręki na przełom X i XI wieku, ze stopniem pewności 68-95%. Wielu naukowców podważa wiarygodność tego typu badań, gdyż nie uwzględniają one wielu czynników, mających wpływ na procesy radioaktywne, czego najbardziej spektakularnym wynikiem jest różnica miedzy badaniem w 1970 i 2018 roku, oraz przykłady innych badań, np. Całunu Turyńskiego. Spór trwa nadal, więc pozostaje tylko wiara, która w takich przypadkach jest ważniejsza niż „mędrca szkiełko i oko”.

Marlow, ręka św. Jakuba

Reading Abbey i kościół świętego Jakuba nie zostały odbudowane, a zabezpieczone po pracach konserwatorskich ruiny zostały ponownie udostępnione dla zwiedzających w 2018 roku.

Reading, ruiny opactwa 

Alternatywna historia przeniesienia ciała świętego Jakuba do Hiszpanii

Czy opowieść o ręce świętego Jakuba da się pogodzić z odkryciem około 813 roku jego ciała w miejscu nazwanym Compostela, a później Santiago de Compostela ?

Po misji na Półwyspie Iberyjskim Święty Jakub Starszy Apostoł powrócił do Jerozolimy. Kilka lat później został pojmany i skazany przez Heroda Agryppę na karę śmierci, przez ścięcie mieczem. Po egzekucji ciało Apostoła zostało wyrzucone poza mury miasta, by niepilnowane stało się żerem dla dzikich zwierząt. Uczniowie jego zabrali ciało i ukryli w wykutym w skale w II wieku przed naszą erą grobowcu rodu Ben Hezir znajdującym się nad doliną Kidron na stromym zboczu góry Oliwnej. W dużej jaskini grobowej dokonano zwyczajowego balsamowania zwłok i złożono je w kamiennym sarkofagu. 

Jerozolima, grobowiec Ben Hezir

Uciętą głowę Jakuba ukryto w Jerozolimie w nieżydowskiej dzielnicy, zamieszkałej przez Aramejczyków, gdzie później pochowano też świętego Jakuba Młodszego.

W pierwszej połowie VII wieku południowa część Cesarstwa Bizantyjskiego, w tym również Jerozolima zagrożone były najazdami arabskimi tworzącymi kolejnymi podbojami wielkie państwo muzułmańskie. Z Jerozolimy zaczęto wywozić, głównie do Konstantynopola i na Półwysep Apeniński, zgromadzone skarby, w tym także ciała i święte relikwie. W tym czasie mogła być znana opowieść o misji ewangelizacyjnej świętego Jakuba i być może postanowiono wywieść jego ciało właśnie tam, gdzie kilka wieków temu nauczał. Wybór padł na Meridę, starożytne miasto, które obecnie było siedziba arcybiskupstwa, a do którego podróż nie była skomplikowana. Statki dopływały do Sewilli, rzymskiej Colonia Julia Romana, a stamtąd dawną, brukowana rzymską drogą de celu. Ciało złożone zostało w tamtejszej katedrze w kamiennym sarkofagu, na którym w wykutych napisach umieszczona zostałą inskrypcja dotycząca świętego Jakuba. 

Merida, iglesia Santa Maria, fragment sarkofagu z inskrypcją dotyczącą św. Jakuba

Sto lat później szczątkom świętego Jakuba znowu zagrozili muzułmanie, tym razem z Afryki. W 711 roku rozpoczęła się ich inwazja na królestwo Wizygotów i bogate miasto Merida była atrakcyjnym celem dla najeźdźców. Zaczęto ewakuować dobytek na północne tereny Półwyspu Iberyjskiego odgrodzone wysokim Górami Kantabryjskimi. Najprawdopodobniej ciało świętego Jakuba chciano przetransportować do Ira Flvia, ale zbyt łatwy dostęp drogą morską spowodował, że wybrano słabo zaludnione i biedne tereny położone bardziej w głębi lądu, gdzie natrafiono na dawną rzymską nekropolię i w kamiennym mauzoleum złożono doczesne szczątki Apostoła. Dla bezpieczeństwa wybudowano dodatkowy mur i całość przysypano ziemią. Wilgotny i umiarkowany klimat spowodował, że usypane wzgórze szybko zarosło zielenią. Nieliczni w tym regionie mieszkańcy uciekli przed muzułmanami i o miejscu pochówku świętego Jakuba Apostoła zapomniano. Sto lat później, około 813 roku, rozpoczyna się opisana i udokumentowana nowa historia świętego Jakuba, od odkrycia jego grobu w Lesie Liberdon, po dzisiejsze czasy.

Nota krytyczna

Możliwe jest, że ręka znajdująca się obecnie w Marlow nie należała do ramienia zabranego w IV wieku z Jerozolimy przez Heliodora do Altinum. Przyjmując wyniki ostatnich badań węgla C14, mogła zostać zamieniona w XI wieku przez biskupa Vitalisa, niechętnego pozbycia się jej, co wyjaśniałoby, dlaczego arcybiskup Adalberg otrzymał tylko dłoń z palcami, a nie oczekiwane całe ramię. W dalszym okresie czasu  nie ma powodu, by podejrzewać próbę oszustwa, kiedy ręka była w posiadaniu arcybiskupa Adalberga, a potem skarbu cesarskiego i gdy Matylda miała pewność, że ​​ma prawdziwą relikwię. Kiedy ręka była w Reading, zamiana wydaje się mało prawdopodobna, z wyjątkiem lat od 1136 do 1155, kiedy została zabrana przez Henryka z Blois, który mógł wymienić rękę na mniej wartościowy relikt z Winchester lub Glastonbury, ale ta z Reading musiałaby gdzieś się znajdować, bo raczej nie zniszczono by tej bardziej wartościowej.

W Londynie w Victoria and Albert Museum znajduje się srebrny relikwiarz ręki. Jego karta katalogowa podaje, że został wykonany w XIII wieku w Belgii, ale nie zawiera żadnych danych dotyczących pochodzenia relikwii, ani sposobu jej pozyskania.

Londyn, muzeum Wiktorii i Alberta, relikwiarz dłoni z XIII w. 

Ręka, która została odkryta w 1786 roku na terenie opactwa, z pewnością pochodziła z opactwa, a metoda zabezpieczenia sugeruje raczej relikwię niż pochówek. Przypuszczalnie była to relikwia, która była czczona jako ręka św.Jakuba, chociaż dwunastowieczna lista relikwii wymienia również rękę św. Anastazego, która w czasie wizytacji dr Johana London'a w 1538 roku mogła stać się ujętą w spisie jako relikwia świętego Jakuba. W dokumentach Thomasa Cromwella jest seria pytań, które przygotował do przesłuchania Rugge'a, w tym dotyczących ręki św. Anastazego, której być może brakowało, albo dokonano jej podmiany. Konsekwencja tych przesłuchań była kasacja i zburzenie opactwa w 1539 roku, a opat Hugh Faringhton został stracony wraz z dwoma swoimi mnichami, Johnem Eynonem i Johnem Rugge.

Reading śmierć opata Hugh-Faringdon, Harry Morley 1917