Wizerunek apostoła Jakuba Starszego jest jednym z najbardziej zróżnicowanych w ikonografii chrześcijańskiej – od przedstawień kanonicznych jako ucznia Jezusa, apostoła i męczennika, po dzieła sztuki powstałe na przestrzeni wieków w kręgu kultury chrześcijańskiej, w oparciu o legendy i tradycje nie mające odniesienia w Ewangeliach, Listach i Dziejach Apostolskich, a które dominują w kościołach, muzeach i na drogach pielgrzymich prowadzących do Santiago de Compostela. Jak można sklasyfikować, czy też określić, ikonografię świętego Jakuba Starszego na ile jest religijna, czy tylko populistyczna, a w jakim stopniu i w jakim przekazie sakralna? Można też zadać pytanie, które jego wizerunki można uznać jako sacrum, a które za profanum?
Nie ma też żadnych wiarygodnych i źródłowych świadectw biblijnych na temat wyglądu świętego Jakuba. Jedynym źródłem pozostaje tradycja, która jest raczej nieprecyzyjna. Jedno z podań zamieszczone jest w kazaniu z Liber Sancti Jacobi. Według autora Jakub miał mieć wygląd „najpiękniejszy i przystojny”, być wysokiego wzrostu, charakteryzować się czystością w pożądliwościach cielesnych, pobożnym myśleniem, roztropnością i kochającym spojrzeniem.
Można wyróżnić dwa zasadnicze etapy w historii przedstawień Apostoła. Pierwszy przypada na okres przed odnalezieniem w pierwszej połowie IX wieku grobu Jakuba Starszego w Composteli, oraz drugi następujący po nim, związany z rozwojem masowego pielgrzymowania do miejsca jego pochowania.
W tym pierwszym okresie Jakub Większy był przedstawiany jako apostoł w wieku dojrzałym, z brodą, w todze, z bosymi stopami. Najstarsze zachowane do tej pory przedstawienia ukazują go w gronie pozostałych apostołów, zachowane są w rzeźbach na pochodzących z IV wieku późnorzymskich sarkofagach, oraz w mozaikach, freskach i ikonach bizantyjskich powstałych V i VI wieku.
 |
| Sarkofag biskupa Concordiusa ok,400 r., Arles Musée Lapidaire Chrétien |
1.jpg) |
| Ravenna baptysterium Ortodoksów V w. |
Wiele dzieł stworzonych głównie w kręgu bizantyjskim zostało zniszczonych w okresie ikonoklazmu w VIII i IX wieku, oraz w XV wieku po zdobyciu Konstantynopola przez muzułmanów.
Drugi okres rozpoczęty od X wieku ekspansją kultu świętego Jakuba Starszego Apostoła w Europie, a od XVI wieku również w całej Ameryce, doprowadził do ukazania jego wizerunku, nie zawsze kanonicznego, ale wynikającego z zapotrzebowania religijnego, społecznego i politycznego, jako pielgrzyma, lub rycerza. Stworzył on w kręgu Kościoła Rzymsko-Katolickiego, w oparciu o średniowieczną tradycję i legendy o świętym Jakubie Starszym Apostole, trzy jego wizerunki: Apostoła, Pielgrzyma i Rycerza, nadając im dużą ekspresję i emocjonalność odbioru.
Początkowo postać świętego Jakuba przedstawiana jest w rzeźbie jako element wchodzący w skład architektury i teologii wznoszonych obiektów sakralnych,
 |
| święty Jakub Starszy Apostoł, Santiago de Compostela Portico Gloria |
a na przełomie epoki romańskiej i gotyku również jako oddzielne dzieło sztuki kamieniarskiej i, złotniczej. Powstaje też malarska ikonografia świętego Jakuba: ścienna, tablicowa i książkowa.
1.jpg) |
| święty Jakub Starszy Apostoł, Codex Calixtinus XII w. |
Przedstawienie świętego Jakuba Pielgrzyma zawiera atrybuty wywodzące się ze stroju i wyposażenia średniowiecznych pielgrzymów: pelerynę, kapelusz z muszlą przegrzebka, sakwę oraz długi kij. Dodatkowym elementem, odróżniającym wizerunek świętego Jakuba od zwykłego pielgrzyma jest trzymana w ręku zwój lub księgę Pisma Świętego, symbolizująca misję ewangelizacyjną, jaką według tradycji Apostoł prowadził w latach 40 – 43 naszej ery na terenie starożytnej Hispanii.
Za najstarszym zachowany wizerunek świętego Jakuba Pielgrzyma uważana jest rzeźba z XI wieku znajdująca się w portalu kościoła Santa Maria de Tera, chociaż nie posiada ona tak istotnego atrybutu jakim jest księga lub zwój pisma.
 |
| święty Jakub Pielgrzym, kościół Santa Maria de Tera |
Wizerunek Świętego Jakuba, jako rycerza
stworzony z legendy o jego pomocy w zwycięskiej bitwie nad wojskami
muzułmańskimi pod Clavijo w 844 roku, po której nadano Jakubowi przydomek
Pogromca Maurów – Matamoros.
 |
| Antonio_Gonzalez_Ruiz, Santiago Matamoros w bitwie pod Clavijo, Monasterio_de_Ucles |
Przedstawiany jest w wielu kościołach,
siedzący na koniu, z mieczem, tarczą, często też z białym sztandarem z
czerwonym krzyżem i z „niewiernymi” u stóp, lub na czele wojsk chrześcijańskich,
wśród których najstarszym wizerunkiem jest XI-to wieczna rzeźba w tympanonie w
transepcie katedry w Santiago de Compostela, zatarł różnicę w pojmowaniu i
interpretacji znaczenia sacrum i profanum w sztuce religijnej.
 |
| Santiago Matamoros, portal XII w. w transepcie katedry w Santiago de Compostela |
Kilkaset lat później wizerunek ten przeniósł się z Europy na teren podbijanej przez Hiszpanów Ameryki, ale już ze zmienioną symboliką, jako święty Jakub pogromca Indian – Santiago Mataindians, którego wizerunek znajduje się do tej pory w kościele świętego Jakuba w Tlateloco w Meksyku.
 |
| Santiago Mataindians, kościół św. Jakuba w Tlateloco, Meksyk |
W XIX wieku, podczas walk o niepodległość Peru, otrzymał nowy przydomek: święty Jakub pogromca Hiszpanów – Santiago Mataespanois, którego figurkę można zobaczyć w Muzeum Pielgrzymek w Santiago de Compostela.
 |
| Santiago Mataespanois, Muzeum Pielgrzymek w Santiago de Compostela |
Pod koniec średniowiecza, w okresie największego rozkwitu i popularności pielgrzymek do Santiago de Compostela, powstaje nowy sposób prezentacji świętego Jakuba. Tworzone są, głównie w malarstwie ściennym i tablicowym, często niekanoniczne przedstawienia rodzajowe i narracyjne, opowiadające o świętym Jakubie i dokonanych za jego wstawiennictwem cudach opisanych w średniowiecznych manuskryptach Codex Colixtinus i Legenda Aurea. Szczególną uwagę zwracają freski w kaplicy poświęconej świętemu Jakubowi w bazylice świętego Antoniego w Padwie, oraz ołtarz tablicowy w kościele Najświętszej Marii Panny w Vilcazar de Sirga.
 |
| legenda "Translatio Jacobeo" Bazylika św. Antoniego w Padwie |
 |
| legenda św. Jakuba, kościół w Vilcazar de Sirga |
Na drugi plan w religijnej sztuce zachodniej odeszła ikonografia sakralna świętego Jakuba w przedstawieniu jako Apostoła, zdominowana przez wizerunki Pielgrzyma i Rycerza oraz przedstawienia rodzajowe i narracyjne. Wizerunek Jakuba Starszego Apostoła kultywowany jest nadal w kanonie Kościoła Prawosławnego, gdzie przedstawiany jest razem z innymi apostołami w ikonostasach w rzędzie Deesis, ikonie Ostatniej Wieczerzy i niektórych ikonach świątecznych (prazdnikach).
 |
| Ikonostas katedry w Bukareszcie |
Nie występuje samodzielnie w ikonach świątynnych (chramowych), ponieważ tradycja kościoła wschodniego nie ustanowiła świętego Jakuba Starszego patronem żadnej cerkwi i często jedyną informacją pozwalającą wśród postaci apostołów zidentyfikować świętego Jakuba Starszego jest filakterium lub etykieta zawierająca jego imię pisane po łacinie Jakobus Jákowos (Ιάκωβος) po grecku, lub Jakow (Я́ков) w języku rosyjskim.
 |
| św. Jakub Starszy św. Jakub Młodszy św. Jakub Sprawiedliwy |
 |
| Sobór 12 Apostołów XIV w. Moskwa Muzeum Puszkina |
Kościół katolicki, anglikański i ewangelicki wspomina natomiast tylko świętego Jakuba Starszego Apostoła 25 lipca i świętego Jakuba Młodszego 3 maja (w Polsce 6 maja). Nie wspomina natomiast świętego Jakuba Sprawiedliwego, utożsamiając go, z uwagi na niejasność przekazu ewangelicznego (Mk 3,20–21 i 31–35 i Mt 13,55–56), z Jakubem synem Alfeusza.
W sztuce sakralnej rozróżnienie wizerunków postaci Jakubów, zgodności atrybutów i uznanych opisów hagiograficznych, jest bardzo ważne dla zachowania ich kanoniczności w kulcie liturgicznym. Jest to również istotne dla powstającej współcześnie ikonografii religijnej przedstawiającej świętego Jakuba Starszego, w której dość często, przy wykonywaniu obrazów techniką pisania ikon, zdarza się przedstawiać tego Apostoła z atrybutami przynależnymi do świętego Jakuba Młodszego lub do świętego Jakuba Sprawiedliwego.
W kolejnych opowieściach o świętym
Jakubie Starszym Apostole przedstawiona i opisana zostanie jego ikonografia w ujęciu
tematycznym: Apostoła, Pielgrzyma, Rycerza, przedstawień rodzajowych i
narracyjnych powstałych na podstawie opisów ewangelicznych i legend, oraz cudów
przypisywanych Jego wstawiennictwu, oraz próba ich religijnej klasyfikacji.
