Wizerunek apostoła Jakuba, syna Zebedeusza, jest jednym z najbardziej zróżnicowanych w ikonografii chrześcijańskiej – od przedstawień kanonicznych, opartych na Ewangeliach i Dziejach Apostolskich, jako ucznia Jezusa, apostoła i męczennika, po dzieła sztuki dla których inspiracją były legendy i tradycje powstałe na przestrzeni wieków.
Ważne jest tutaj rozróżnienie między słowami uczeń i apostoł. Słowo „uczeń” odnosi się do „uczącego się” lub „naśladującego”. Słowo „apostoł” odnosi się do „kogoś, kto jest posłany” (gr. apostolos – wysłannik). Kiedy Jezus był na ziemi wybranych przez niego dwunastu było nazywanych uczniami. Naśladowali Jezusa Chrystusa, uczyli się od Niego, i byli przez Niego stopniowo wprowadzani w rozumienie i wyznawanie wiary. Po zmartwychwstaniu, posłał On uczniów by nauczali wszystkie narody i aby byli Jego świadectwem (Mt 28.18-20; Mk 16.15-17, Dz 1.8). Od tego czasu stali się apostołami, chociaż już tak zostają nazwani przez Ewangelistów Mateusza i Łukasza, przy wyborze Dwunastu (Mt 10.1-4, Łk 6, 12-16), chociaż Jezus w mowie misyjnej do nich nazywa ich uczniami („uczeń nie przewyższa nauczyciela” Mt10.24).
Jakub, syna Zebedeusza i Salomei, wymieniany jest w Ewangeliach 18 razy. Wraz ze swym bratem Janem, podczas połowu ryb na Jeziorze Galilejskim, jako jedni z pierwszych zostali powołani przez Chrystusa do służby apostolskiej, zaraz po apostołach Andrzeju i Piotrze. Jakub był świadkiem uzdrowienia teściowej Szymona Piotra (Mk 1, 29-31), wskrzeszenia córki Jaira (Mk 5,37), przemienienia na górze Tabor (Mt 17, 1; Mk 9, 2; Łk 9, 28),oraz modlitwy Chrystusa w Ogrójcu (Mt 26, 1-37). Był jednym z 12 wybranych przez Jezusa spośród wszystkich uczniów (Łk 6.13-16, Mk 3.13-18). Rozmawiał z Jezusem o zajmowanym miejscu przy Jego osobie. (Mt 20, 20-23, Mk 10, 35-40). Uczestniczył w pierwszym cudownym połowie ryb (Łk 5, 4-11), oraz drugim, po Zmartwychwstaniu Jezusa (J 21.1-14). Wielu badaczy Pisma Świętego uważa, że Jakub był jednym z uczniów, którzy po drodze do Emmaus spotkali zmartwychwstałego Chrystusa. Jest też w gronie wszystkich Apostołów występujących w Ewangeliach i Dziejach Apostolskich, między innymi podczas Ostatniej Wieczerzy Mt 26, 17-35, J 13, 1-20 , MK 14, 12-25, Łk 22 14-30 i podczas Zesłania Ducha Świętego (Dz 2.1-13).
Tradycja jakubowa powstająca od IX wieku, po odkryciu grobu Jakuba Starszego Apostoła, ukształtowana ostatecznie w XII wieku, przypisuje jemu szereg wydarzeń niemających odniesienia do zapisów w Piśmie Świętym, a tym samym niekanonicznych: misję apostolską w rzymskiej Hispanii, potem nauczanie w Jerozolimie, a po męczeńskiej śmierci w 44 roku naszej ery cudowne zdarzenie nazywane „translatio Jacobeo” czyli przeniesienie jego ciała z Palestyny do Galicji. Spisane w średniowieczu legendy i hagiografie świętego Jakuba Starszego Apostoła opisują też wiele cudów, jakie miały miejsce za jego wstawiennictwem.
 |
| Droga świętego Jakuba, Lyon bazylika Notre Dame de Fouverie |
Ikonografia od II do IX wieku
Można wyróżnić dwa zasadnicze okresy historyczne w ikonografii świętego Jakuba Starszego Apostoła. Pierwszy przypada na okres przed odnalezieniem w pierwszej połowie IX wieku grobu Jakuba. W tym czasie ukazany jest razem z pozostałymi apostołami zebranymi wokół Chrystusa w scenach nazywanych Soborem Apostołów lub Rozesłaniem, oraz - głównie na sklepieniach kopuł - kompozycjach przedstawiających transcendentalne połączenie świata ziemskiego z Niebiańskim Jeruzalem. Drugi, związany z rozwojem masowego pielgrzymowania do miejsca pochowania świętego Jakuba Starszego, w którym oprócz przedstawień opartych na tekstach biblijnych, w kościele zachodnim tworzone są dzieła czerpiące tematy z niekanonicznych już opowieści zapisanych w średniowiecznych dziełach takich jak Codex Calixtinus i Legenda Aurea. Ten podział pokrywa się również z historią sztuki chrześcijańskiej, dla której wiek VIII i IX to rozejście się, na skutek ikonoklazmu bizantyjskiego i karolińskiego, dotąd dość spójnego i kanonicznego podejścia do prezentacji Pisma Świętego w ówczesnej sztuce, oraz rozpadem kościoła chrześcijańskiego na kościół zachodni rzymskokatolicki i wschodni bizantyjski.
W tym pierwszym okresie Jakub Starszy Apostoł był przedstawiany jako mężczyzna w wieku dojrzałym, z brodą, z bosymi stopami, ubrany w rzymski strój,: białą tunikę, często z ciemniejszymi pasami będącymi oznaką dostojeństwa i wysokiej pozycji w społeczeństwie rzymskim, na którą narzucona była toga, zwykle przewieszona przez jedno ramię. W podobny sposób przedstawiany jak pozostali uczniowie, czy też apostołowie. Najstarsze zachowane do tej pory przedstawienia ukazują go w gronie apostołów, w rzeźbach na pochodzących z IV wieku na późnorzymskich sarkofagach, oraz w mozaikach, freskach i ikonach bizantyjskich powstałych V i VI wieku. Wiele tych dzieł, stworzonych głównie w bizantyjskim kręgu sztuki, zostało zniszczonych w okresie ikonoklazmu w VIII i IX wieku, oraz w XV wieku po zdobyciu Konstantynopola przez muzułmanów.
Pierwsze wizerunki apostołów, a dokładniej uczniów Jezusa Chrystusa zebranych wokół swojego Nauczyciela, których początkowo nie identyfikowano indywidualnymi atrybutami, więc nie można określić, która z nich reprezentuje świętego Jakuba. Najprawdopodobniej najstarszym, zachowanym do dzisiaj, takim wspólnym przedstawieniem jest malowidło ścienne w katakumbach Domitylli pochodzące z II lub III wieku. W centrum znajduje się postać Chrystusa z podniesioną prawą ręką, być może w geście błogosławieństwa, księgą Ewangelii w lewej i z dwoma aniołami po bokach. Część polichromii uległa zniszczeniu i zachowało się tylko 8 postaci, identyfikowanych jako uczniów Jezusa, którzy z gestem aklamacji patrzą na swojego Nauczyciela. Przedstawieni są bez elementów ich personalizujących, które, jako atrybuty świętych, zaczęły pojawić się dopiero w następnych stuleciach. Zaskakująca jest tutaj fizjonomia Chrystusa i apostołów, przedstawionych tutaj jako młodzieńcy. Późniejsza ikonografia przedstawia już ich jako dorosłych mężczyzn, często z gęstym zarostem.
 |
| Jezus i Apostołowie, katakumby w Donitylli w Rzymie II-III wiek |
Pierwsze atrybuty pojawiają się w IV wieku na wczesnochrześcijańskich rzymskich sarkofagach. Są nimi zwoje pisma trzymane w dłoniach przedstawionych postaci, które pozwalają zidentyfikować je już nie jako uczniów ale jako apostołów (gr. apostolos – wysłannik) siedzących z Jezusem w centrum, jako Nauczycielem, trzymającym księgę Novea legis (Nowego Prawa) i wysyłanych przez Chrystusa do głoszenia jego nauk. Inscenizacja taka w sztuce chrześcijańskiej została nazwana „Dominus Legem Dat” - Pan daje prawo, z napisu umieszczonego na pochodzącym z końca IV wieku sarkofagu biskupa Konkordiusza. Brak jednak innych symboli identyfikujących przedstawione postacie nie pozwala na wskazanie, którym z 12 apostołów jest Jakub, syn Zebedeusza.
 |
| Jezus, Apostołowie i dwie kobiety po bokach, sarkofag biskupa Konkordiusza IV wiek. Muzeum Archeologiczne w Arles. |
Z przełomu IV i V wieku pochodzi jedna z najstarszych zachowanych mozaik znajdująca się w absydzie kościoła Santa Pudenziana w Rzymie i przedstawiająca Chrystusa Pantokratora w otoczeniu Apostołów. Apostołowie nie są tutaj w sposób jednoznacznie spersonalizowani, jedynie po strojach, twarzach i zajmowanych miejscach po bokach Chrystusa można niektórym z nich nadać imiona. Trzech mężczyzn ma na sobie ubiór obywateli rzymskich, to jest tunikę i togę, pozostali stroje poddanych, niemających statusu rzymianina. Pierwszym po prawej stronie Chrystusa jest najprawdopodobniej święty Paweł. Można też przypuszczać, że najmłodszym z wyglądu jest Jan, ubrany w rzymską tunikę to jego bratem Jakubem Starszym może być dobrze zbudowany brodaty mężczyzna (Syn Gromu), również przedstawiony jako obywatel rzymski, chociaż nie ma o tym wzmianki w Piśmie Świętym, ale pewną sugestią może być rodzaj męczeńskiej śmierci przez ścięciem mieczem.
 |
| mozaika Chrystus Pantokrator IV-V wiek, kościół Santa Pudenziana w Rzymie |
Wiele dzieł bizantyjskiego malarstwa monumentalnego zostało zniszczonych w okresie ikonoklazmu (VIII - IX w.) i przez Turków po zdobyciu Konstantynopola.
Pierwsze personalizacje apostołów
pojawiają się na wykonanych w V i VI wieku mozaikach w Rawennie, w baptysterium
Ortdoksów – Neonianów (2 połowa V wieku) i kaplicy Sant Andrea (koniec V wieku),
oraz w baptysterium Arian – Teodoryka (przełom V/VI wieku) i
uważane za najpiękniejsze w kościele San Vitale (połowa VI wieku). Przy przedstawionych postaciach umieszczone są
ich imiona wykonane również techniką mozaikową.
Na mozaikach w kaplicy Sant Andrea, w znajdujących się medalionach z popiersiami apostołów, imię Jakub – Jakobus pojawia się dwukrotnie, bez wyszczególnienia, którego Jakuba przedstawia: Starszego, syna Zebedeusza, czy Młodszego, syna Alfeusza. Kierując się ich przydomkami, można z dużą dozą prawdopodobieństwa określić, że z pośród tej dwójki brodaty mężczyzna reprezentuje Jakuba Starszego.
 |
| Ravenna kaplica Sant Andrea |
.png) |
| Ravenna bazylika San Vitale |
.jpg) |
| Ravenna bazylika San Vitale, medaliony apostołów: Jacobus (Jakub), Philippus, Thomas i Jacobus Al (Jakub syn Alfeusza) |
Na mozaice w baptysterium Ortodoksów,
umieszczonej na kopule nad basenem chrzcielnym, wokół sceny Chrztu Jezusa w
Jordanie przedstawione są wizerunki 12 apostołów identyfikowanych wykonanymi
również techniką mozaikową imionami. Przy postaci Jakuba Starszego umieszczony
jest napis Jacobus Zeb, a przy Jakubie Młodszym Jacobus Alf.
Apostołowie, prowadzeni przez Piotra i Pawła, kroczą uroczyście muzycznym, rytmicznym krokiem w powolnym obrocie niosąc w zasłoniętych togą rękach korony ozdobione kamieniami szlachetnymi, będące rzymskim symbolem uwielbienia i triumfu.
.png) |
| `mozaika Chrzest Chrystusa i adoracja Apostołów V wiek, baptysterium Ortodoksów w Ravennie |
.png) |
| Jakub Zebedeusz (JACUBUS ZB) na mozaice Chrzest Chrystusa i adoracja Apostołów V wiek, baptysterium Ortodoksów w Ravennie |
Postać świętego Jakuba znajduje się też na jednej z najlepiej zachowanych wczesnochrześcijańskich mozaik w bazylice Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Poreću (Eufrazijeva bazilika). Mozaika wykonana został w VI wieku z zachowaniem w kompozycji wypracowanego w Ravennie bizantyjskiego kanonu sztuki sakralnej, w której widoczny jest podział na strefę ziemską – doczesną, jaką jest tutaj absyda i strefę niebiańską utworzoną przez położony nad nią fryz. W absydzie przedstawione jest życie doczesne Maryi i Jezusa, oraz upamiętniony jest biskup święty Eufrazjusz, budowniczy katedry. Znajdujący się nad apsydą fryz tworzą Apostołowie z Chrystusem Pantokratorem siedzącym w centrum na kuli ziemskiej. Apostołowie, ubrani w białe tuniki i togi, otaczają postać młodego Władcy Wszechświata. W dłoniach, przykrytych płaszczami, trzymają różne atrybuty, a między ich głowami umieszczone są inskrypcje z ich imionami.
 |
| Poreć bazylika Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny |
.jpg) |
| Chrystus Pantokrator i apostołowie, mozaika z VI wieku, bazylika Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny w Poreću, Postać świętego Jakuba Starszego druga od lewej strony. |
Powstają też w tym czasie mozaiki przedstawiające zdarzenia z życia Chrystusa opisane w Ewangeliach. Jedna z najstarszych, w której występuje postać Jakuba Starszego, pochodzi z początku VI wieku i, nie zniszczona w okresie ikonoklazmu, znajduje się w klasztorze świętej Katarzyny na Synaju. Jest to biblijna scena Przemienienia Pańskiego. Przedstawia postać Jezusa Chrystusa , w tunice z narzuconą na ramię togą, oblamowaną złotym pasem i z głową otoczoną złotym nimbem, umieszczoną w niebieskiej mandorli, z rozchodzącymi się z niej promieniami. Obok Jezusa stoją prorocy Eliasz i Mojżesz, a na kolanach Jan, Piotr i Jakub.
 |
| mozaika Przemienienie Pańskie, VI wiek, klasztor Świętej Katarzyny na Synaju święty Jakub drugi od prawej strony (gr. HAKUBOC) |
Sztuka religijna Wschodu i Zachodu od IX do XIII wieku
Stopniowy rozdział chrześcijaństwa w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery – na kościół rzymskokatolicki (zachodni) i bizantyjski (wschodni) – wynikający, oprócz rywalizacji o przywództwo między papieżem - biskupem Rzymu, a patriarchą Konstantynopola, z różnic kulturowych, społecznych i politycznych między łacińskim zachodem, a greckim wschodem, uzależnieniem w VIII wieku papieża od króla Franków, okresem ikonoklazmu i z konfliktu polityczno-religijnego powstałego po Soborze II Nicejskim między Cesarzem Bizantyjskim a królem, a od 800 roku cesarzem rzymskim, Karolem Wielkim, po którym, w kodeksie „ Libri Carolini”, przedstawił on rolę sztuki sakralnej, jako ozdoby kościelnej, funkcji edukacyjnej i upamiętniającej minione wydarzenia, odrzucając przedstawienie transcendentalności w obrazach oraz adorowanie i oddawanie im czci. Konsekwencją staje się też odmienne podejście twórców do sztuki sakralnej i jej kanoniczności. W kręgu bizantyjskim, który obejmował wschodnią część dawnego Cesarstwa Rzymskiego, wywodzącym się z kultury greckiej przejawiającej się szczególnie głębokim zamiłowaniu do filozofii i sztuki oraz zainteresowaniem zagadnieniami dogmatycznymi, sztuka religijna zachowuje kanoniczny i transcendentalny przekaz Objawienia wyrażony w obrazach – ikonach, a także w architekturze budowli sakralnych.
W obszarze oddziaływania kultury łacińskiej, wywodzącej się z rzymskiego racjonalizmu i pragmatyzmu, na kilka stuleci sztuka religijna skupia się prawie wyłącznie na przedstawieniach rzeźbiarskich stanowiących integralną część nowego stylu w budownictwie, któremu nadano nazwę romański, nawiązując w ten sposób do kontynuacji tradycji budownictwa rzymskiego, z którego między innymi wywodzą się budynki kościołów bazylikowe. Sztuka malarska w tym okresie skierowana była głównie na komponowanie obrazów mozaikowych i ozdabianie rękopisów, zachowując jeszcze cechy sztuki bizantyjskiej. Dopiero od XIII wieku malarze wprowadzają stopniowo optyczną perspektywę, głębię, gry światłocieniami, dając wyraz własnej i emocjonalnej interpretacji przedstawianego tematu i ograniczając się do wyrażenia tego, co nie wychodziło poza naturalne cechy człowieka. Miejsce wizerunku Objawienia zaczął zajmować „obraz świata, który przemija”. Oddawanie natury, przy jednoczesnym zachowaniu tematów religijnych przy równoczesnym zatarciu granic między widzialnym i niewidzialnym spowodowało, że obraz utracił swoje kanoniczne znaczenie.
Dla zrozumienia tych różnic ważne też są
słowa księdza profesora Michała Janochy: „ … na Wschodzie [w sztuce religijnej]
nie ma czegoś takiego, nie ma w ogóle pojęcia postępu, jako istotnej kategorii.
Tam istotną kategorią jest pojęcie wierności tradycji, wierności — na gruncie
filozofii — idei, na gruncie teologii — objawieniu Boga, a zatem miarą sztuki,
jej prawdziwości, jej piękna jest właśnie wierność, wierność tradycji. W
związku z tym jawi się zupełnie różna koncepcja artysty. Na Zachodzie będzie
indywidualizm z całym etosem artysty poszukującego, zbuntowanego, zwłaszcza od
czasów renesansu. Na Wschodzie artysta, podobnie jak w naszym średniowieczu, bo
pod tym względem chyba średniowiecze jest bliskie kulturze bizantyjsko-ruskiej
(mówię o kulturze staroruskiej, bo potem to się zmienia), otóż w średniowieczu
ten artysta będzie bożym rzemieślnikiem, będzie kimś, kto ma wiernie oddać
tajemnicę Boga, zawartą w kanonach”.
Święty Jakub Starszy w ikonografii wschodniej
Kościoły obrządku wschodniego powstające w średniowieczu, w wyniku schizmy wschodniej, jaka miała miejsce w 1054 roku, kontynuowały w sztuce sakralnej tradycję bizantyjskiego malarstwa monumentalnego mozaikowego, freskowego oraz tablicowego, które zmieniło charakterystyczny dla sztuki antycznej realizm na rzecz iluzjonizmu ilustrującego treści teologiczne, transcendentalne, prezentowane zgodnie z obowiązującą doktryną kanoniczności. Wymagana poprawność dogmatyczna doprowadziła ostatecznie do ustalenia, zapoczątkowanego już w IX wieku po soborze nicejskim, programu ikonograficznego w świątyniach, którego głównym elementem stał się ikonostas (gr. eikonostasion) wydzielający w świątyni świętą przestrzeń, wywodzący się z antycznej konstrukcji architektonicznej – templon, stopniowo rozbudowywanej i wypełnianej szeregami obrazów – ikon (gr. eikón) rozmieszczanych według ustalonych programów teologicznych.
 |
| templon z ikonami Matki Bożej i Apostołów, bazylika Santa Maria Assunta w Torcello |
Wewnętrzną strukturę architektoniczną świątyni pokrywały mozaiki lub freski, z głównym przedstawieniem w kopule postaci Chrystusa Pantokratora i Niebiańskiego Jeruzalem.
Istnienie ikony opiera się na dogmacie Wcielenia Drugiej Osoby Trójcy Świętej, czyli Syna Bożego. Z tego też względu każda ikona jest z samej swej natury chrystologiczna. Dogmat ten został potwierdzony na soborze w Nicei w 787 r. Uznano zasadność wykonywania figuratywnych przedstawień, wprowadzając równocześnie rozróżnienie kultu należnego tylko i wyłącznie Bogu (gr. latreia) w liturgii, od czci należnej wizerunkom (gr. proskynesis).
We wschodniej sztuce sakralnej od XV wieku rolę centrum zaczyna odgrywać Księstwo Moskiewskie gdzie działający tam Teofan Grek, Andriej Rublow, oraz Dionizy, osiągają w swej twórczości apogeum ascezy w środkach przekazu. Od XVI wieku następuje stopniowa deprecjacja tradycji. Powstające ikony, mimo zachowania kanonicznej symboliki środków przekazu, stają się przeładowane detalami, skupiając się bardziej na ilustrowaniu niż na ukazywaniu prawd dogmatycznych, a styl malarski staje się jednak bardziej dekoracyjny i naturalistyczny. XX wiek przynosi tendencję powrotu do tradycji bizantyjskiej, ale bardzo często jest to regres znaczenia ikony, która „z obrazu sakralnego ikona przemienia się w przedmiot handlowy i ze świata teologii przechodzi do świata targowo-rzemieślniczych relacji” (M. Janocha).
Wizerunek Apostoła przedstawiany jest razem z innymi apostołami w ikonostasach w rzędzie Deesis, ikonie Ostatniej Wieczerzy gdzie najczęściej bywa po prawej stronie Jezusa, jako czwarty lub piąty w kolejności, obok apostołów Tomasza i Szymona.
 |
| ikonostas w soborze Przemienienia Pańskiego w Uglicz w Rosji |
Na niektórych ikonach informacją pozwalającą wśród postaci apostołów zidentyfikować świętego Jakuba Starszego jest filakteriom, lub etykieta zawierająca jego imię pisane po łacinie Jakobus, Jákowos (Ιάκωβος) po grecku, lub Jakow (Я́ков) w języku rosyjskim, z dodawanym często drugim imieniem, pochodzącym od jego ojca, Zebedeusz (Zebedeo). Na ikonie w soborze Przemienienia Pańskiego w Uglicz do imienia napisanego po grecku dodana została litera Z.
 |
| rząd Deesis w ikonostasie w soborze Przemienienia Pańskiego w Uglicz. Święty Jakub Starszy (ΙΑΚOΒZ.) jest czwartą postacią od ikony Chrystusa Pantokratora |
 |
| święty Jakub i święty Łukasz, ikona w ikonostasie w soborze Przemienienia Pańskiego w Uglicz |
Postać świętego Jakuba Starszego znajduje się też pomiędzy apostołami, zgodnie z zapisem ewangelicznym, na niektórych ikonach świątecznych (prazdnikach), zajmujących drugi rząd ikonostasu, ale nie w jakiś sposób wyróżniona.
.png) |
| ikonostas w soborze Przemienienia Pańskiego w Uglicz w Rosji, rząd Prazdników: Pascha (Ostatnia Wieczerza), Przemienienie Pańskie, Wjazd do Jerozolimy (Niedziela Palmowa), Wniebowstąpienie, Piędziesiątnica (Zesłanie Ducha Świętego). |
Postać świętego Jakuba syna Zebedeusza znajduje się też na ikonach wystawianych przed ikonostasem w czasie świąt liturgicznych: Święta Paschy, Wjazd Pana naszego Jezusa Chrystusa do Jerozolimy (Niedziela Palmowa), Przemienienie Pańskie, Wniebowstąpienie Pana naszego Jezusa Chrystusa, Pięćdziesiątnica (Zesłanie Ducha Świętego), Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny (ikona Koimesis), oraz Sobór Dwunastu Apostołów.
Wiele tych ikon świątecznych, szczególnie uważanych za najcenniejsze, utraciło swoją pierwotną funkcję sakralną, zajmując miejsce w galeriach sztuki i muzeach na całym świecie.
 |
| ikona Sobór Dwunastu, Mistrz Konstantynopola, XIV wiek, Muzeum Puszkina w Moskwie. Na pierwszym planie: Jakub Alfeusz, Piotr, Jan , Mateusz Celnik. Powyżej: Filip , Bartłomiej (Natanael), Jakub Zebedeusz , Andrzej, Maciej, Szymon Zelota, Juda Tadeusz , Tomasz. |
.png) |
| ikona Przemienienie Pańskie, Teofan Grek, około 1400 roku, Galeria Trietiakowska. W strefie niebiańskiej, na złotym tle jest Chrystus, Mojżesz i Eliasz. W strefie ziemskiej trzej apostołowie: Piotr, Jan i Jakub. |
Postać świętego Jakuba Starszego można odnaleźć też w zachowanych średniowiecznych mozaikach bizantyjskich, jakie powstawały, głównie w Konstantynopolu. Jedna z najlepiej zachowanych znajduje się w dawnym kościele Zbawiciela na Chorze w Istambule i przedstawia ewangeliczne wydarzenie Uzdrowienia teściowej Piotra. (Mk 1, 29-31).
.png) |
| Uzdrowienie teściowej Piotra, kościół Zbawiciela na Chorze w Istambule, XIV wiek. Z lewej strony: Jan, Jakub, pośrodku Jezus, po prawej Piotr i jego teściowa. |
Wizerunek, w którym Apostoł Jakub, syn Zebedeusza, występuje samodzielnie, jako patron świątyni, jest bardzo trudno znaleźć, bo kult tego świętego w kościołach wschodnich nie jest popularny w porównaniu z innymi apostołami, między innymi z uwagi na powstanie w kościele zachodnim niekanonicznej historii jego życia i dziejów po śmierci. Jedną z nielicznych świątyń jemu poświęconych jest chram Svatogo Apostola Jakova Zabedeewa, gdzie znajduje się jego ikona, wystawiona oddzielnie, poza ikonostasem, poniżej której wystawiony jest relikwiarz z cząstką relikwii świętego Jakuba Starszego Apostoła, przywiezionej w 2005 roku z Watykanu przez metropolitę Cyryla – Patriarchę Moskwy i całej Rusi.
.bmp) |
| ikona świętego Jakuba Starszego w chramie Apostoła Jakuba Zebedeusza w Kazinnej Słobodzie w Moskwie. Poniżej gablota z relikwiarzem świętego Jakuba. |
Święto obchodzone jest 30 kwietnia (13 maja według kalendarza julijskiego) i wtedy przed ikonostasem wystawiana jest ikona świętego Jakuba syna Zebedeusza jako Apostoła ze zwojem Pisma, ubranego w tunikę ze wstęgą dostojeństwa i w togę.
.png) |
| ikona świąteczna świętego Jakuba Starszego wystawiona w chramie Apostoła Jakuba Zebedeusza w Kazinnej Słobodzie w Moskwie. |
Święty Jakub Starszy w ikonografii zachodniej od IX do XIV wieku
Wraz ze stopniowym narastaniem od IX wieku odrębności w teologii i sztuce sakralnej między Bizancjum a Rzymem, jeszcze do XIII wieku twórcy pozostają wierni tradycji widocznej w architekturze i rzeźbie romańskiej, oraz w malarstwie włoskim, które wciąż kultywuje „maniera graeca” (styl grecki).
Jedną z ostatnich mozaik, powstałych według kanonu i wzorów wypracowanych w połowie pierwszego tysiąclecia w Ravennie, jest wykonana pod koniec XII wieku mozaika w absydzie bazyliki Santa Maria Assunta (Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) na wyspie Torcello. Przedstawia Matkę Bożą trzymającą Dzieciątko, którą adorują apostołowie identyfikowani mozaikowymi inskrypcjami.
 |
| mozaika Adoracja Matki Bożej, absyda bazyliki Sana Maria Assunta w Torcello |
 |
| mozaika Adoracja Matki Bożej, absyda bazyliki Sana Maria Assunta w Torcello. Czwarta postać ma napis SCS JACOBUS a szósta SCS JACOBUS A |
Ascetyczna w swym wyglądzie mozaika jest wynikiem powolnego upadku tej sztuki i warsztatów działających w rejonie Ravenny i Akwilei, ale zupełnie inaczej przedstawiają się wykonane w tym samym czasie mozaiki w katedrze Santa Maria Nuova w Monreale na Sycylii, gdzie tutejsi twórcy, poprzez kontakty z Bizancjum, w którym za panowania dynastii Komnenów nastąpiło odrodzenie kultury i sztuki, nazywane renesansem bizantyjskim.
Wnętrze katedry tworzą trzy nawy
oddzielone starożytnymi kolumnami z korynckimi kapitelami, na których wspierają
się łuki. Ściany i sklepienia pokryte są mozaikami powstałymi w
latach 1179- 1182, o powierzchni ponad 6000 m2,
 |
| Monreale, katedra Santa Maria Nuova |
W nawie głównej, na ścianach zachodnich, mozaiki przedstawiają różne sceny biblijne ze Starego Testamentu: od stworzenia i wydarzeń, które doprowadziły do wygnania z raju; niektóre sceny przedstawiają momenty z życia Noego, Abrahama, Izaaka i Jakuba. W chórze i transepcie przedstawiono sceny z Nowego Testamentu i życia Jezusa i Apostołów. Swobodne i dynamiczne kompozycje poszczególnych scen wzbudzają skojarzenia ze sztuką helleńską.
Na mozaice Modlitwa w Ogrojcu, która na
jednym obrazie dwa epizody: Modlitwę Jezusa i Napomnienie Uczniów, towarzyszący
Jezusowi Piotr, Jakub i Jan usytuowani zostali na pierwszym planie po prawej
stronie. Tradycyjnie wśród tych trzech osób Jakub pokazany jest z lewej strony.
 |
| Monreale katedra Santa Maria Nuova, mozaika Modlitwa w Ogrojcu. Na pierwszym wśród apostołów, planie od prawej Piotr, Jan, Jakub |
Inaczej przedstawia się kompozycja mozaik w absydzie. Tutaj, z uwagi na
lokalizację w głównym miejscu świątyni,
kanon klasyczny kanon bizantyjski nie uległ zmianie, gdzie dominuje postać
Chrystusa Pantokratora. Poniżej znajdują się Matka Boża w Majestacie (wł.
Maesta) w otoczeniu archaniołów i apostołów.
Święty Jakub Starszy stoi po prawej stronie Matki Bożej (dla patrzącego
po lewej) za archaniołem Gabrielem i świętym Piotrem.
 |
| Monreale katedra Santa Maria Nuova, mozaika w absydzie. święty Jakub Starszy trzecia postać po prawej stronie Matki Bożej w Majestacie |
XII wiek to jest też czas, w którym rozpoczyna się, spowodowana intensywnym propagowaniem kultu przez biskupa Composteli Diego Gelmireza i papieża Kaliksta II, ekspansja kultu świętego Jakuba Starszego Apostoła i w ślad za tym masowym pielgrzymowaniem do odkrytego w pierwszej połowie IX wieku jego grobu. Brak historycznych przekazów dotyczących jego działalności po Zesłaniu Ducha Świętego stworzyło wiele legend i tradycji, które doprowadziły do ukazania wizerunku jego, nie zawsze kanonicznego, ale wynikającego z zapotrzebowania religijnego, społecznego i politycznego, jako Apostoła, Pielgrzyma lub Rycerza, nadając im, wraz z tworzeniem się i rozwojem zachodniej sztuki, dużą ekspresję i emocjonalność odbioru.
Pierwsze spersonalizowane wizerunki świętego Jakuba Starszego pojawiają się już w drugiej połowie XI wieku. Za najstarsze uważa się kamienną rzeźbę przy portalach kościoła Santa Maria w de Tera i kościoła San Sernin w Tuluzie. Postać z kościoła Santa Maria de Tera ma charakterystyczne atrybuty pielgrzyma: pelerynę, laskę, sakwę, muszlę przegrzebka, ale brak jest kanonicznych atrybutów, które utożsamiałyby tą postać z Jakubem Apostołem, takich jak zwój, lub księga Pisma Świętego, tunika i toga, natomiast figura z kościoła San Sernin ma kanoniczne atrybuty apostoła. Ubrana jest w tunikę i togę, a w ręku trzyma księgę. Podniesiona dłoń i twarz skierowana w stronę wejścia zaprasza do wnętrza świątyni. Napis na nimbie podaje, że jest to postać świętego Jakuba.
 |
Portal bazyliki San Sernin w Tuluzie. Lewa strona święty Jakub, prawa strona święty Piotr |
 |
| święty Jakub w portalu bazyliki San Sernin w Tuluzie. |
Pierwszy wizerunek świętego Jakuba jaki znajduje się w katedrze w Santiago de Compostela znajduje się w kompozycji rzeźbiarskiej Porta de Platerias wykonanej na początku XII wieku.. Wchodziła w skład programu teologicznego południowego portalu katedry przedstawiającego w tympanonach życie Jezusa, a w górnej części, na fryzie, Chrystusa przewodniczącego apostołom, ale bardzo szybko uległ on zmianom w stosunku do pierwotnego planu. Pierwsza, już w XII wieku, dotyczyła naprawy zniszczeń po pożarze fasady spowodowanym przez rebeliantów przeciwko biskupowi Gelmírezowi w 1117 roku, po którym pozostało jedynie dziewięć poobijanych wizerunków. Później przeszedł także pewne modyfikacje, w górnej części rzeźbami wykonanymi przez warsztat Mistrza Mateo, potem figurami z rozebranego kamiennego chóru katedry. Obecna rzeźba świętego Jakuba, dla wykonania której inspiracją była zapewne rzeźba z Tuluzy, ale ze zmianą gestu dłoni, która tutaj wskazuje na Chrystusa błogosławiącego przybyłych wiernych, nawiązuje do bizantyjskiej tradycji przedstawień apostołów i zachowuje ona pełną kanoniczność. Figura ta, podobnie jak w Tuluzie, została spersonalizowana poprzez inskrypcję na nimbie.
 |
| Porta Platerias, katedra świętego Jakuba w Santiago de Compostela |
.jpg) |
| święty Jakub i Jezus Chrystus, Porta Platerias, katedra świętego Jakuba w Santiago de Compostela |
W tym czasie powstaje dekoracja rzeźbiarska portalu, znajdującego się na trasie Camino Aragones, kościoła Santa Maria la Real w Sangüesa, przedstawiająca na trzech poziomach: życie doczesne, Sąd Ostateczny i życie wieczne, gdzie postać świętego Jakuba Starszego pokazana została dwukrotnie, jako Apostoła w nadprożu tympanonu (życie doczesne) i jako Pielgrzyma na fryzie (życie wieczne). Postać jego jest rozpoznawana między pozostałymi apostołami. Na fryzie święty Jakub Starszy, z atrybutem laski pielgrzymiej, jest drugą postacią w dolnym rzędzie. W nadprożu nad drzwiami apostołowie, umieszczeni po obu stronach Matki Bożej z Dzieciątkiem, ubrani są w ustalone kanonem biblijnym tuniki i togi, mają na nimbach wypisane imiona. Jakub Starszy jest pierwszą osobą po prawej ręce Matki Bożej.
 |
| Sangüesa kościół Santa Maria la Real, portal wejściowy. Na fryzie święty Jakub Starszy, z atrybutem laski pielgrzymiej, jest drugi od lewej w dolnym rzędzie |
.bmp) |
| Sangüesa kościół Santa Maria la Real, tympanon portalu wejściowego. Na dolnym pasie Święty Jakub jest pierwszy po prawej stronie Matki Bożej |
Malarskich wizerunków świętego Jakuba z
epoki romańskiej, przedstawianego jako jednego wśród dwunastu lub
indywidualnie, jest niewiele. Z kościoła w la Seu d’Urgel pochodzi tablicowa
nastawa ołtarzowa, wykonana w pierwszej połowie XII wieku w stylu bizantyjskim,
przedstawiająca Jezusa w otoczeniu apostołów, ale atrybutami wyróżnieni zostali tylko Piotr (klucze) i Paweł (miecz).
 |
| obraz tablicowy Maiestas Domini z ołtarza katedry w La Seu d'Urgell. obecnie w Narodowym Muzeum Sztuli Katalońskiej w Barcelonkie |
Wizerunki apostołów, a wśród nich Jakuba Starszego syna Zebedeusza, pojawiły się też w dziełach złotniczych i
emalierskich tworzonych w XII wieku, które swoim kunsztem i mistrzostwem
wykonania przewyższały dzieła rzeźbiarskie i malarskie tworzone w tym okresie.
Do najbardziej znanych, w których można odnaleźć postać Jakuba Starszego,
chociaż ciągle jako jednego z dwunastu apostołów zalicza się ołtarz w
klasztorze w Klosterneuburg w Austrii i relikwiarz, zwany Sanktuarium Trzech
Króli, znajdujący się w katedrze w Kolonii.
Ołtarz Verdun, nazwany tak od imienia twórcy Mikołaja z Verdun, znajdujący się w opactwie Klosterneuburg w Austrii, jest jednym z najważniejszych i najcenniejszych dzieł sztuki średniowiecza. Wykonany około 1181 roku składa się z 45 emaliowanych miedzianych tabliczek umieszczonych na trzech panelach. Przedstawiają zatytułowane sceny ze Starego i Nowego Testamentu, a centralnym tematem jest życie Jezusa. Na kilku z nich, zgodnie z opisem biblijnym, znajdują się postacie apostołów, wśród nich Jakuba Starszego, ale bez szczególnego wyróżnienia.
 |
| Ołtarz Verdun, Klosterneuburg Austria |
Postacie pojawiające się w poszczególnych scenach, w odróżnieniu od dotychczasowej maniery, są pełne ruchu, mają zindywidualizowane twarze i misternie artykułowane draperie, co wskazuje na wpływ klasycznej starożytnej rzeźby greckiej. Ten klasyczny wpływ zwiastuje upadek stylu romańskiego, opartego na tradycji rzymskiej i nadejście sztuki gotyckiej. W scenach Wniebowstąpienia i Zesłania Ducha Świętego niektórzy apostołowie są już wyróżnieni przysługującymi im atrybutami, np. klucz w ręku świętego Piotra. Święty Jakub jest nadal niewyróżniany, bo rodzący się jego kult dopiero docierał do krajów Europy pozaalpejskiej.
 |
| Ołtarz Verdun, Klosterneuburg Austria. Górny rząd od lewej: Wniebowstąpienie i Zesłanie Ducha Świętego |
Sanktuarium Trzech
Króli (niem. Dreikönigsschrein) w katedrze w Kolonii to relikwiarz ,
w którym, jak tradycyjnie uważa się, znajdują się kości biblijnych Mędrców.
Jest to duży pozłacany i ozdobny potrójny sarkofag znajdujący się za głównym
ołtarzem. Zbudowany w latach 1180–1225 na kształt trójnawowej bazyliki, stanowi
szczytowy punkt rozwoju tzw. sztuki mozańskiej i jest jednym największych relikwiarzy w świecie zachodnim.
Cała zewnętrzna część relikwiarza
pokryta jest misterną dekoracyjną powłoką. W sumie znajduje się tam
74 płaskorzeźbionych figur ze srebra złoconego , nie licząc
mniejszych dodatkowych figur w dekoracji tła. Po bokach
wizerunki proroków zdobią dolną część, a
wizerunki apostołów i ewangelistów zdobią górną jego część.
 |
| Sanktuarium Trzech Króli, katedra w Kolonii |
Program teologiczny przedstawia chrześcijańską historię zbawienia. W dolnych rzędach po każdej stronie znajduje się sześciu proroków Starego Testamentu siedzących po bokach Salomona i Dawida. W okrągłych medalionach znajdowały się, nie zachowane do dzisiaj, sceny z życia Chrystusa. Bok nazywany stroną Salomona na piętrze przedstawia serafina i siedzących po bokach apostołów: Piotra, Andrzeja, Jakuba Młodszego, Jana, Judę Tadeusza i Tomasza, z siedzącym pośrodku serafinem, a po stronie Dawida cherubina z Pawłem, Mateuszem, Bartłomiejem, Jakubem Starszym, Szymonem i Filipem. Apostołowie trzymają w rękach rzeźbiarskie modele ich sanktuariów, oraz indywidualne artefakty. Apostoł Jakub Starszy, drugi od prawej strony, trzyma w ręku miecz symbolizujący rodzaj męczeńskiej śmierci. Górne, pochyłe powierzchnie dachów, na których widniały przedstawienia Apokalipsy Jana, Sadu Ostatecznego, oraz „wszelkiego rodzaju symbole mające na celu przyszłe zmartwychwstanie ciała”, zaginęły w 1794 r.
 |
| relikwiarz Trzech Króli, katedra w Kolonii. Święty Jakub Starszy drugi od prawej strony w górnym rzędzie |
Nic nie wskazywało w pierwszej połowie XII wieku, że istniejące od dwóch stuleci niewielkie sanktuarium świętego Jakuba Starszego będzie ściągać pielgrzymów z całej Europy, do grobu tego Apostoła znajdującego się na zachodnich rubieżach chrześcijaństwa. Istniało w tym czasie wiele sanktuariów o dużo większym prestiżu i słynących z wielu dokonujących się tam cudów, ale legenda i tradycja jakubowa tworzona, głównie za sprawą biskupa Composteli Gelmireza i papieża Caliksta II, w niedługim czasie stworzyła wielkie centrum pielgrzymkowe, oraz w istotny sposób wpłynęła też na przedstawienie w literaturze hagiograficznej i w sztuce religijnej życia i męczeńskiej śmierci świętego Jakuba Starszego Apostoła, oraz cudów, jaki wydarzyły się za jego wstawiennictwem.
Być może pierwszym, jaki zachował się, indywidualnym
wizerunkiem Jakuba Starszego Apostoła, bez towarzystwa pozostałych apostołów,
jest iluminacja postaci świętego umieszczona w napisanym w pierwszej połowie
XII wieku manuskrypcie Codex Calixtinus. Gest prawej dłoni jest znakiem
błogosławieństwa, w którym trzy uniesione w górę palce symbolizują Trójcę
Świętą: Ojca, Syna i Ducha Świętego; równocześnie dwa zamknięte palce odnoszą
się do dwóch natur Jezusa: boskiej i ludzkiej. Ważne są też kolory użyte w
tej ilustracji, których symbolika ma swoje początki w malarstwie bizantyjskim i
które zachowały znaczenie do dzisiaj w sztuce sakralnej. Złote tło oznacza Bożą
chwałę, a także niewidzialnego Boga i Niebiańskie Jeruzalem, którego możemy
dostąpić za wstawiennictwem tej świętej osoby. Czerwony kolor tuniki świętego
Jakuba oznacza jego ziemski żywot zakończony męczeńską śmiercią, a zielona toga
to nadzieja na żywot wieczny. Niebieski kolor, symbolizujący niebo, Tajemnicę
Wcielenia i Objawienia, umieszczony na nimbie wskazuje, że to, co dla nas jest
niepojęte i niezrozumiałe, a co możemy poznać, wzorem świętego Jakuba, przez
osiągnięcie świętości i wejście do Królestwa Bożego.
 |
| wizerunek świętego Jakuba Starszego Apostoła w Codex Calixtu, XII wiek |
W połowie XII wieku, kiedy budowa nowej, wielkiej romańskiej katedry była już bliska ukończeniu, wraz z budową wielkiego cyborium, nad srebrnym ołtarzem ustawiona została rzeźba Świętego Jakuba Starszego Apostoła, a ze zbudowanej z tyłu galerii umożliwiono pielgrzymom jej dotknięcie, jako rekompensatę za brak wejścia do krypty z relikwiami Apostoła, zamurowanej przez arcybiskupa Gelmireza, z obawy przed kradzieżami relikwii.
 |
| ołtarz w XII wieku w katedrze świętego Jakuba w Santiago de Compostela |
Postać świętego Jakuba wykonana została
z zachowaniem jej kanonicznego przedstawienia z atrybutami apostoła, ale w
późniejszym czasie, jeszcze przed budową w XVII wieku obecnego ołtarza, dodano
już niekanoniczne atrybuty: laskę pielgrzyma z zawieszoną tykwą i lacernę
(krótką narzutę togę) ozdobioną muszlą jako atrybutem pielgrzyma, oraz Krzyżem
Santiago będącym symbolem świętego Jakuba Pogromcy Maurów (Santiago Matamoros).
Tym samym, przez dodanie nieewangelicznych elementów, zatraciła swój pierwotny,
sakralny charakter, ale stając się, przez jej objęcie, nieodłącznym elementem
rytuału pielgrzymiego.
 |
| ołtarz z XVII wieku w katedrze świętego Jakuba w Santiago de Compostela |
 |
| figura świętego Jakuba Starszego Apostoła w ołtarzu w katedrze świętego Jakuba w Santiago de Compostela |
Najbardziej znanym indywidualnym i kanonicznym przedstawieniem świętego Jakuba Starszego, jako apostoła, jest postać na centralnej kolumnie Portico Gloria, wykonanym na przełomie XII i XIII wieku przez Mistrza Mateo, w katedrze w Santiago de Compostela. Ma on wszystkie atrybuty apostoła: zwój pisma trzymany w prawej ręce, krótką laskę z poprzecznym uchwytem zwaną laska Dobrego Pasterza, będącą symbolem prestiżu i duchowego przywództwa, a także mocy odpędzania złych duchów. Nie ma stroju pielgrzyma, muszli i długiej laski (bodrón), bo te, w tradycji i legendach, a także historycznie pojawiły się dopiero podczas pielgrzymowania do jego grobu.
W programie ikonograficznym, budowanej od końca XI do XIII wieku romańskiej katedry, otwartym, bez drzwi, zachodnim portykiem, mieli wchodzić pielgrzymi witani przez świętego Jakuba z łagodną i przyjazną twarzą, by po kontemplacji przedstawionej historii Zbawienia, wejść do wnętrza świątyni.
2.jpg) |
| święty Jakub Starszy Apostoł, Portico Gloria, katedra świętego Jakuba w Santiago de Compostela |
Podobna rzeźba, wykonana kilkadziesiąt lat później przez uczniów Mistrza Mateo, znajduje się na kolumnie Portico del Paraiso w katedrze w Ourense. Tutaj święty Jakub w lewej ręce trzyma księgę Pisma Świętego a w prawej miecz, który symbolizuje rodzaj jego męczeńskiej śmierci. W niektórych opisach miecz ten określany jest jako atrybut świętego Jakuba Rycerza z legendy o bitwie pod Clavijo (Santiago Matamoros), ale nie jest to uzasadnione, ponieważ nie odpowiada on oficjalnemu heraldycznemu kształtowi, który pokazany został na cokole kolumny, a który stał się też wizerunkiem Krzyża Santiago. Na cokole znajdują się też muszle przegrzebków, nazwane przez pielgrzymów Muszlami Świętego Jakuba. Ten układ atrybutów, księga i miecz będące kanonicznymi symbolami jego doczesnego życia, pokazują świętego Jakuba jako Apostoła, oraz oddzielnie, już niekanoniczne, muszla i krzyż, zwracają uwagę na jego rolę jako opiekuna pielgrzymów i obrońcę chrześcijan.
 |
| święty Jakuba Starszy Apostoł. Portico del Paraiso w katedrze świętego Marcina w Ourense |
Jednak pod koniec XIII wieku w miejsce
uniwersalnego i ponadczasowego wizerunku Objawienia w kościele zachodnim
zaczyna powstawać „obraz świata, który przemija”. Odwzorowywanie natury w
tematach religijnych przy równoczesnym zatarciu granic miedzy widzialnym i
niewidzialnym, spowodowało, że istnienie świata duchowego zostało odsunięte na
dalszy plan, a obraz zaczął tracić swoje kanoniczne znaczenie. Giotto, Duccio,
Cimabue wprowadzają optyczne złudzenie poprzez perspektywę, głębię, gry
światłocieniem, odchodząc od tradycji bizantyjskiej. Sztuka staje się
wyrafinowana, bardziej przemyślana w swoim wymiarze immanentnym i w coraz
mniejszym stopniu służy bezpośredniemu uchwycenie pierwiastka transcendentnego.
W miejsce statycznej i koncentrycznej kompozycji bizantyjskiej, opartej często
na zasadzie izokefalizmu, czyli umieszczania na jednym poziomie głów
przedstawianych postaci, zaczyna pojawiać się wielowątkowa i ekspresyjna
narracja oparta na tekstach biblijnych.
Jednym z pierwszych dzieł sztuki,
zwiastujących nadejście nowej epoki, jest fresk Sad Ostateczny wykonany
przez Pietro Cavalliniego w 1293 roku w
kościele Santa Cecylia na Zatybrzu w Rzymie. Malowidło, od którego zaczęto
używać określenie „Rzymski naturalizm” zachowując jeszcze bizantyjską
kompozycję i kanoniczne zasady prezentacji tego tematu, wprowadza kolorem głębię
przestrzeni, modeluje twarze miękkim światłocieniem, stosując żywe zestawienia
barw o pięknym wydźwięku. Górna część kompozycji, będąca symbolem Nieba, jest
jeszcze statyczna, hierarchiczna i przedstawia Chrystusa w otoczeniu Matki
Bożej i Jana Chrzciciela oraz siedzących po bokach apostołów rozpoznawanych
poprzez częściowo zachowanymi inskrypcje na postumencie i atrybuty
symbolizujące ich męczeńską śmierć. Dolna część fresku jest strefą ziemską,
doczesną, i tutaj artysta zerwał z dotychczasową tradycją, wprowadzając
dynamizm i dużą dozę ekspresji w postawie ludzi i aniołów.
 |
| Prawa strona fresku Sąd Ostateczny, Pietro Cavellini 1293 r. Kościół Santa Cecylia w Rzymie |
Po prawej ręce Chrystusa, w gronie sześciu apostołów, siedzi Święty Jakub Starszy, w kolejności za Matką Bożą, Pawłem i Judą Tadeuszem (?), rozpoznawany przez trzymany w ręku miecz, jako symbol rodzaju męczeńskiej śmierci i trzema zachowanymi literami ACO z inskrypcji Za nim siedzi jego brat Jan, potem Bartłomiej i Tomasz.
 |
| Apostołowie (od lewej strony) Tomasz, Bartłomiej, Jan, Jakub Starszy. Fragment fresku Sąd Ostateczny, Pietro Cavellini 1293 r. Kościół Santa Cecylia w Rzymie. |
Jednym z pierwszych znaczących tego rodzaju dzieł sztuki, jest wykonana przez włoskiego malarza Duccia di Buoninsegna, obustronnie malowana nastawa ołtarzowa, przeznaczona do ołtarza głównego katedry w Sienie. Artysta czerpał jeszcze z tradycji bizantyjskiej (sztywne pozy, symetryczny układ, białe szaty apostołów, złote tło) ale wzbogaconej o dramatyzm, detale, miękkość modelowania i realizmem. W obrazach narracyjnych, stanowiących uzupełnienie treściami ewangelicznymi, rezygnuje ze statycznych kompozycji centralnych, wprowadzając dynamizm poprzez swobodny układ i ruch postaci.
Tablica centralna przodu ołtarza, ma
jeszcze charakter bizantyjski, przedstawia scenę o nazwie Maestà –Tronująca
Madonna z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów i świętych oraz dziesięciu
apostołów w górnym pasie arkadowym.
 |
| Maestà - Matka Boża w Majestacie, nastawa ołtarzowa, Duccio di Buoninsegna 1308 r. |
Postacie apostołów wyróżnione są
inskrypcjami. Dwie z nich mają napis Jakub, ale bez ich odróżnienia. W tradycji
przyjęto, że postać z ciemnym zarostem i w ciemnej todze przedstawia Jakuba
Starszego a jaśniejsza Jakuba Młodszego.
 |
| Apostołowie Jakub Starszy i Jakub Młodszy, wizerunki z Maestà - nastawy ołtarzowej, wykonanej przez Duccio di Buoninsegna w 1308 r. |
Na rewersie znajduje się cykl 26 scen z
życia Chrystusa, od Wjazd Jezusa do Jerozolimy do Ukazanie się apostołom w
czasie wieczerzy, oraz Zesłanie Ducha Świętego. Na kilku z nich między
apostołami znajduje się też postać Jakuba Starszego. W scenie Modlitwy w
Ogrójcu jego postać jest łatwa do zidentyfikowania, w grupie z Piotrem i Janem,
poprzez porównanie z wizerunkiem na awersie (ciemny zarost i ciemna toga). Przedstawiona
zostaje też narracja wydarzeń opisanych ewangelistów (.Mk 14, 32-42 i Mt 26,
36-46)
 |
| Modlitwa w Ogrojcu, rewers nastawy ołtarzowej – Maestà, Duccio di Buoninsegna 1308 r. |
W tym czasie napisane zostaje dzieło, które, przepisywane w wielu egzemplarzach na najbliższe stulecia, staje się najpopularniejszą lekturą, da inspirację i tematy twórcom sztuki religijnej. Jest to „Legenda Aurea” (Złota Legenda) będąca jednym z najpopularniejszych średniowiecznych zbiorów żywotów świętych, legend hagiograficznych i opowiadań apokryficznych ułożonych w porządku kalendarza kościelnego, której autorem był dominikanin Jakub de Voragine. Była wytworem średniowiecznej kultury, stanowiąc ucieleśnienie ducha późnego średniowiecza, z jego głęboką religijnością, czcią dla męczenników, żarliwą wiarą w cuda dokonywane przez świętych i jak ją określił profesor Marian Plezia „wielkim skarbcem, w którym fantazja stuleci złożyła swoje najpopularniejsze wytwory, a z którego pokolenia czerpały następnie wątki do swego piśmiennictwa, malarstwa, rzeźby i architektury”. Opowieść „Legenda na dzień świętego Jakuba Starszego Apostoła”, poza dwoma zdarzenia podanymi w Piśmie Świętym, że był synem Zebedeusza i został ścięty mieczem za panowania Heroda, podaje niekanoniczne legendy, tworzące Tradycję Jakubową” o wydarzeniach z jego życia po Wniebowstąpieniu Chrystusa, a potem po męczeńskiej śmierci i o cudach jakich dokonał. Jest to legenda wspominająca o nauczaniu na Półwyspie Iberyjskim, o nawróceniu maga Hermogenesa, chrzcie Jonasza i przeniesieniu ciała świętego Jakuba z Palestyny do Galicji. Podane opisy cudów pochodzą z powstałej wiek wcześniej Księgi Świętego Jakuba, znanej pod nazwą Codex Calixtinus. W ikonografii zaczynają pojawić się atrybuty pielgrzyma: ubiór, laska, tykwa. sakwa, muszla przegrzebka, nazwana Muszlą świętego Jakuba, które stopniowo wypierają dotychczasowe biblijna symbole.
W katedrze świętego Trofima w Arles
budowanej przez ponad 200 lat od XII wieku, skąd wyruszali pielgrzymi szlakiem Via
Tolosana, w zachodnim portalu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca
świętego Jakuba Starszego Apostoła i świętego Bartłomieja wyruszających do głoszenia Dobrej Nowiny. Jakub nie ma jeszcze atrybutów, jakie legenda jakubowa mu dodała: laski pielgrzyma,
muszli i kapelusza z rondem, ale jak przykazał Jezus, idzie boso, ubrany w
tunikę (Mt 10, 1-9), w ręku trzyma księgę Pisma Świętego z inskrypcją SCS
JACUBUS.
 |
Apostołowie święty Bartłomiej i święty Jakub Starszy, Arles katedra świętego Trofima |
Wykonany w pierwszej połowie XIII wieku potrójny portal południowy katedry w Chartres uważanej za pierwszą budowlę klasycznego gotyku, poprzedzony jest otwartą kruchtą, w której na kolumnach podpierających arkady umieszczono gotyckie kamienne figury apostołów (przęsło środkowe), spowiedników (przęsło prawe) i męczenników (przęsło lewe). Tu nie ma już masywnego, ciężkiego stylu dotychczasowych budowli i rzeźb. Kamienne postacie nabrały lekkości poprzez wydłużenie ich proporcji, nadanie subtelności a nawet elegancji sylwetom, gestom i ruchom.
Po prawej stronie centralnego portalu ustawione są, rzeźby, od lewej do prawej:: św. Paweł
trzymający miecz, którym został zabity, stojący nad cesarzem Neronem; św. Jan
Ewangelista, trzymający księgę i stojący
nad cesarzem Trajanem; święty Jakub Starszy z pochwa miecza, nad Herodem
Agryppą; święty Jakub Mniejszy trzymający pałkę, którą został zamordowany,
również nad Herodem Agryppą i ostatni święty.
Bartłomiej.
 |
| portal południowy katedry w Chartres, święty Jakub Starszy trzecia postać od lewej strony |
Święty Jakub Starszy pokazany został, chyba po raz pierwszy, z przypiętymi do pielgrzymiej sakwy muszlami przegrzebka będącymi symbolem pielgrzymów przybywających do jego sanktuarium w Santiago de Compostela, ale już bez księgi Pisma Świętego, dając początek nowemu wizerunkowi, już niekanonicznemu: Świętego Jakuba Pielgrzyma – Santiago Peregrino.
Katedra w Chartres słynie, oprócz
gotyckiej architektury i rzeźby, z wykonanych w XIII wieku witraży, wśród
których znajduje się, wypełniający całe gotyckie okno, witraż przedstawiający
życie i legendę świętego Jakuba Starszego, według opowieść ze Złotej Legendy
Jakuba de Voragine.
W dolnej części przedstawieni są kuśnierze i sukiennicy, darczyńcy tego witrażu. Dalej od dołu do góry i od lewej do prawej: Chrystus wręcza świętemu Jakubowi laskę pielgrzymią, kazanie świętego Jakuba w synagodze, Hermogenes wysyła Filetusa do świętego Jakuba, rozmowa świętego Jakuba z Filetusem, Filetus mówi Hermogenesowi, że został uczniem Jakuba, Filetus leżący przed Hermogenesem czyta magiczne formuły, Święty Jakub daje słudze swój cudowny płaszcz, uzdrowienie Filetusa, Hermogenes poucza demony, dwa diabły proszą Świętego Jakuba o złagodzenie ich cierpień, Hermogenes zabrany przez demony, Hermogenes przyprowadzony przed oblicze Świętego Jakuba i ich dyskusja, Hermogenes przygotowuje się do spalenia swoich magicznych ksiąg, ale wrzuca je do morza, nawrócenie Hermogenesa, zniszczenie bożków; uwięzienie świętego Jakuba i Jozjasz bije świętego Jakuba, nawrócenie Jozjasza, święty Jakub i Jozjasz przed Herodem Agryppą I, uzdrowienie paralityka, święty Jakub i Jozjasz prowadzeni na egzekucję, ścięcie świętego Jakuba, ścięcie Jozjasza, na górze Chrystusa Pantokrator.
 |
| katedra w Chrtres, witraż legenda świętego Jakuba |
W poliptyku, namalowanym przez Cenni di Francesco w ostatniej dekadzie XIV wieku, przedstawiającym Koronację Marii Panny w otoczeniu świętych, na lewym panelu można zobaczyć świętego Jakuba. Święci identyfikowani są poprzez przynależne im artefakty i imiona umieszczone na nimbach wokół ich głów.
 |
| poliptyk Koronacja Marii Panny, Cenni di Francesco XIV wiek |
W arkadzie po prawej stronie stoi trzech apostołów: Andrzej z krzyżem i z księgą Ewangelii, Piotr z krzyżem i Jakub, ubrany w szaty apostoła – tunikę i czerwoną togę (symbol męczeństwa), ale trzymającego już w ręku nowy niekanoniczny atrybut – laskę pielgrzyma.
 |
| panel prawy poliptyku Koronacja Marii Panny, święty Jakub Starszy druga osoba od góry po prawej stronie |
Kiedy wydawać się mogło że pod koniec średniowiecza sztuka religijna europejska związana z zachodnim kościołem katolickim odeszła już od idei i kanonu bizantyjskiego, skupiając się głównie na rzeźbie oraz malarstwie tablicowym i ściennym, nadając swoim dziełom coraz bardziej swobodną i ekspresyjną kompozycję, w jednym państwie nadal kontynuowana była twórczość artystyczna oparta na wzorach, technikach i kanonach biblijnych jakie powstały w kręgach religijnych związanych z Cesarstwem Bizantyjskim. To Republika Wenecka, gdzie splatały się wpływy kościoła rzymskokatolickiego i kościoła wschodniego, a w której w tym czasie zakończono urządzanie wnętrz budowanego od IX wieku kościoła pod wezwaniem świętego Marka. Jego ściany i sklepienia pokryły mozaiki, wykonywane aż do końca XIV wieku, według skrupulatnie opracowanego programu teologicznego, ukazujące całą opowieść biblijną od Stworzenia poprzez życie doczesne do Zbawienia i życia wiecznego. Według szczegółowego opisu na sklepieniach dwóch kopuł, wśród znajdujących się tam wizerunków apostołów, można odnaleźć świętego Jakuba Starszego, którego wyróżnia się dynamizmem ruchu i gestu postaci, zgodnie z zapisem ewangelicznym „syn gromu”.
Na mozaice sklepienia pierwszej, od głównego wejścia, kopuły przedstawiającej Zesłanie Ducha Świętego i Rozproszenie Apostołów na załączonym zdjęciu święty Jakub Starszy znajduje się po lewej stronie „na godzinie ósmej”, nad pogańskim postaciami Partów. Jest wizerunkiem kanonicznym, bez atrybutów, jakie dodała mu średniowieczne legenda. Ubrany jest w tunikę i togę, w ręku trzyma zwój Pisma Świętego.
 |
| kościół świętego Marka w Wenecji, mozaika Zesłanie Ducha Świętego i święty Jakuba Starszy |
Drugi wizerunek świętego Jakuba
Starszego pokazany jest na mozaice kopuły Wniebowstąpienia. Na załączonym zdjęciu
znajduje się on na prawo od postaci Matki Bożej i stojącego obok anioła. Postać
ukazana jest w ruchu z gestem i spojrzeniem skierowanym na swego Nauczyciela
Chrystusa, z kanonicznymi atrybutami stroju i Pisma Świętego.
 |
| kościół świętego Marka w Wenecji, mozaika Wniebowstąpienia i święty Jakuba Starszy |
Wizerunek świętego Jakuba Starszego
Apostoła znajduje się jeszcze w dwóch szczególnych miejscach w kościele
świętego Marka w Wenecji: w Pala d’Oro, (Złotym Ołtarzu) i na architrawie
templonu oddzielającym prezbiterium od nawy. Nastawa głównego ołtarza, nazwana
Złotym Ołtarzem, podobnie jak mozaiki wykonywana i przerabiana przez ponad 200
lat jest dziełem sztuki złotniczej i emalierskiej. Swoim układem i programem
teologicznym jest podobna do bizantyjskich ikonostasów.
 |
| Złoty Ołtarz, kościół świętego Marka w Wenecji |
Drugi rząd od dołu wypełniają postacie apostołów stojące po bokach Chrystusa Pantokratora otoczonego czterema ewangelistami. Trudno jest jednak ustalić, która z nich przedstawia świętego Jakuba Starszego Apostoła, bo tylko kilku z nich zostało wyróżnionych. Są to stojący po prawej ręce Chrystusa apostoł Piotr, Mateusz (identyczny z fizjonomią postaci ewangelisty na medalionie), św. Jakub Młodszy (pierwszy biskup Jerozolimy), oraz św. Paweł stojący po lewej ręce Chrystusa. Trzech apostołów poprzez wygląd może odpowiadać wizerunkowi Jakuba Starszego. Zazwyczaj jego postać była na trzecim lub czwartym miejscu za apostołem Piotrem, ale nie jest to reguła.
 |
| Złoty Ołtarz, kościół świętego Marka w Wenecji. Apostołowie drugi rząd od dołu |
Pala d’Oro jest obecnie transaltarem, czyli tylną częścią głównego ołtarza, co pozwala odwiedzającym katedrę turystom zobaczyć go z bliska, bez naruszenia świętości miejsca liturgii i tylko podczas najważniejszych świąt jest ustawiany przodem do celebrujących nabożeństwo kapłanów i wiernych w nim uczestniczących. Na co dzień front nastawy ołtarzowej stanowi obraz tablicowy będący dawniej kurtyną zasłaniającą Złoty Ołtarz. Wykonany został dopiero w XV wieku, zastępując wcześniejszy, ale utrzymany został w klasycznym stylu bizantyjskim.
 |
| kościół świętego Marka w Wenecji, ołtarz z relikwiami świętego Marka i kurtyna nastawy ołtarzowej |
Obraz przedstawiający Chrystusa Pantokratora w otoczeniu 12 apostołów jest dość mocno zniszczony, ale po inskrypcjach na ciemnym pasie i atrybutach można zidentyfikować większość przedstawionych postaci. Postać świętego Jakuba Starszego umieszczona została w górnym rzędzie po lewej stronie Chrystusa, za trzymającym klucze świętym Piotrem. Jakub, podobnie jak u pozostałych postaci, ma atrybuty apostoła: długa tunikę i togę, w lewej ręce księgę Pisma Świętego, ale ma też w prawej ręce kij będący w ikonografii symbolem pielgrzyma, być może do odróżnia go od Jakuba Młodszego, syna Alfeusza, ostatniego w dolnym rzędzie, bo obydwaj byli podpisani samym imieniem.
 |
| kościół świętego Marka w Wenecji, kurtyna nastawy ołtarzowej. święty Jakub Starszy druga postać z lewej strony Chrystusa w górnym rzędzie |
Podobna idea kompozycji ołtarza, ale już
znacznie bardziej rozbudowanego
zrealizowana została w katedrze San Zeno w Pizie, gdzie 150 lat po
przyniesieniu z Santiago de Compostela relikwii świętego Jakuba rozpoczęto budowę
srebrnego ołtarza poświęconego temu apostołowi. Wykonanie obudowy z tłoczonej
srebrnej blachy rozpoczęło się w 1287 roku od dossalu i frontonu ołtarza, a
zakończyło w 1450 roku montażem ostatnich paneli na prawym boku podstawy mensy
ołtarzowej. 88 scen przedstawia sceny biblijne od stworzenia Adama i Ewy po Wniebowstąpienie Chrystusa, życie
świętego Jakuba i postacie proroków i świetych. Wykonywali je najsłynniejsi
toskańscy złotnicy: Andrea di Jacopo d’Ognabene, Piero d’Arrigo Tedesco, Giglio Pisano, Filippo Brunelleschi, Leonardo di ser
Giovanni, Francesco Niccolai i Piero d'Antonio da Pisa. Centralną postacią,
wykonaną z pozłacanej blachy, jest apostoł Jakub Starszy przedstawiony z
atrybutami pielgrzyma: kapeluszem z szerokim rondem, laską, sakwą i muszlą
przymocowaną do księgi Pisma Świętego. Całość wieńczy postać Chrystusa
Pantokratora. Na frontonie w środkowym panelu górnego pasa znajduje się również
postać Chrystusa w otoczeniu Maryi i świętego Jakuba stojącego z laską
pielgrzyma.
 |
| Ołtarz świętego Jakuba w katedrze san Zeno w Pizie |
 | |
|
 |
| Ołtarz świętego Jakuba w katedrze san Zeno w Pizie. prawy bok mensy ołtarzowej - historia świętego Jakuba Starszego |
 |
| Ołtarz świętego Jakuba w katedrze san Zeno w Pizie. prawy bok mensy ołtarzowej - przeniesienie ciała świętego Jakuba |
Pozostałe sceny kontynuują legendę świętego Jakuba ale ostatnia odbiega od jej opisu: „… po ścięciu Jakuba uczniowie jego z obawy przed Żydami porwali jego ciało, umieścili na okręcie i sami wsiedli, nie kierowali wszakże wcale okrętem, tylko powierzyli kierunek owej pogrzebowej drogi Boskiej opatrzności, a Anioł Boży zaś doprowadził ich do Galicji w królestwie Lupy.” (Złota Legenda rozdział XCIX). Na reliefie przedstawiającym to zdarzenie w łodzi ciału świętego Jakuba towarzyszy 10 mężczyzn. Tradycja hiszpańska wymienia tylko dwóch: Teodora i Anastazego, a Jakub de Voragine w Złotej Legendzie pisze, że Jakubowi towarzyszyło 7 mężów apostolskich, którzy zostali potem pierwszymi biskupami na Półwyspie Iberyjskim i gdzie do dzisiaj istnieją kościoły pod ich wezwaniem, ale żadna z tych legend nie pasuje do pokazanej w reliefie grupy ludzi.
 |
| Ołtarz świętego Jakuba w katedrze san Zeno w Pizie. prawy bok mensy ołtarzowej - przeniesienie ciała świętego Jakuba |
Do tradycji bizantyjskiej nawiązuje też wykonana w XIV wieku ażurowa przegroda – templon – oddzielająca prezbiterium od nawy głównej w kościele świętego Marka w Wenecji, ale zamiast wiszących na niej ikon na architrawie ustawiono, po obu stronach Chrystusa na Krzyżu, figury Maryi i dwunastu apostołów. Figury są zidentyfikowane inskrypcjami na cokołach. Są to od lewej strony: Marcin, Filip, Juda Tadeusz Andrzej, Jakub Starszy, Piotr, Matka Boża, Chrystus Ukrzyżowany, Jan, Marek, Mateusz, Bartłomiej, Jakub Młodszy, Tomasz. Apostołowie przedstawieni są tradycyjnie, w pozach statecznych, dostojnych. Święty Jakub ma prawa rękę podniesioną do poziomu z zaciśniętą dłonią, tak jakby artysta chciał dodać atrybut laski, a z jakiegoś powodu , być może z jego nie ewangeliczności, zrezygnował.
 |
| templon w kościele świętego Marka w Wenecji |
Ikonografia kościoła świętego Marka w
Wenecji kończy wpływy kościoła bizantyjskiego na sztukę religijną Europy
Zachodniej. XIV wiek, za sprawą szybko bogacących się państw – republik
miejskich na Półwyspie Apenińskim, rozpoczyna okres dominacji sztuki włoskiej,
nazwany Trecento (trzechsetlecie), lub też protorenesansem, rozpoczęty pod
koniec XIII wieku przez Giotto di Bondone,
Pietro Cavellini, Cimabue, Simone Martini, Ambrogio Lorenzetti, Duccio
di Buoninsegna. Następuje zmierzch średniowiecza.
