18. Relikwie świętego Jakuba - część druga

Przełom XI i XII wieku to dla Santiago de Compostela szczególnie ważny okres, decydujący o znaczeniu jego rozwoju i jako ośrodka religijnego kultu św. Jakuba Starszego Apostoła, uwidoczniony przez coraz to większą liczbą przybywających pielgrzymów.  W 1095 r. Papież Urban II nadał bullę Veterum synodalium , dokument założycielski, w którym akceptuje apostolskość Stolicy Jakuba, uznaje je za miejsce, w którym spoczywa ciało Santiago , nakazując, aby tron ​​biskupi z Iria Flavia przeniósł się na zawsze do Composteli . Ponadto Urban II ogłasza, że ​​prałaci Santiago są niezależni od jakiegokolwiek metropolity, pozostając jedynie pod władzą Rzymu, tak więc biskup Composteli zostanie wyświęcony przez papieża. Krótko mówiąc, jest to oficjalny koniec starej diecezji Iria Flavia i zatwierdzenie Santiago de Compostela nową Stolicą Apostolską Zachodu. Ten tytuł uniezależniał nowopowstałą diecezję od władzy i jurysdykcji króla Kastylii, który miał prawo mianowania biskupów na terenie swojego królestwa.

Ołtarz Relikwii

Katedra św. Jakuba w Santiago de Compostela, oprócz doczesnych szczątków swojego patrona znajdujących w srebrnym sarkofagu w krypcie pod ołtarzem, ma wiele relikwii świętych umieszczonych w wielkim ołtarzu w Kaplicy Relikwii, będącej częścią Skarbca Katedry. Ołtarz Relikwii wykonany został z cedru libańskiego przez Maximino Magariños w1924 r., a ufundowany został przez emigrantów z Galicji, którzy, aby zastąpić XVII-wieczny spalony podczas pożaru katedry.

Santiago de Compostela plan historyczny katedry św. Jakuba
Kaplica Relikwii zaznaczona czerwonym prostokatem

Wśród wystawionych kilkudziesięciu relikwiarzy cztery z nich są poświęcone św. Jakubowi. Umieszczony centralnie w pierwszym poziomie znajduje się relikwiarz głowy świętego Jakuba Młodszego Apostoła, zwany Santiago Alfeo. W okresie średniowiecza uważano, że zawiera głowę Jakuba Starszego Apostoła.  Na tym samym poziomie ołtarza, znajdują się jeszcze dwa relikwiarze św. Jakuba Starszego Apostoła, jeden o nazwie Santiago Peregrino Coquatrix w którym znajduje się ząb św. Jakuba Starszego Apostoła i drugi Santiago Peregrino Roucel, obecnie pusty. Czwarty relikwiarz, zwany Santiago Peregrino Isorna, zawierający kawałek sukna będącego relikwią 2 klasy, wystawiony jest na czwartym poziomu prawego filaru Ołtarza Relikwii. 

Ołtarz Relikwii w katedrze św. Jakuba w Santiago de Compostela

Początek tej niezwykłej kolekcji dał Diego Gelmirez lub Xelmírez (łac Didacus Gelmirici) od 1101 r. biskup, a później pierwszy arcybiskup (1120 r.) archidiecezji Santiago de Compostela.  Szybko przejął świecką kontrolę nad Santiago de Compostela i robił wszystko, co było możliwe, by zwiększyć prestiż religijny tej Stolicy Apostolskiej Zachodu, a tym samym pomnożyć bogactwo i dochody diecezji. Historię swojej diecezji na tle ówczesnych wydarzeń opisał w „Historii Compostelana”, obejmującej okres od 1100 do 1139 roku, ia która też jest swego rodzaju historią życia biskupa.

W okresie średniowiecza rozwinięty kult relikwii świętych decydował o znaczeniu katolickich sanktuariów i ilości nawiedzających je pielgrzymów. Doskonale o tym wiedział biskup Composteli i wszelkimi sposobami starał się zgromadzić wielka kolekcję doczesnych szczątków świętych. Wizyta Diego Gelmireza u biskupa Bragi Mauricia Burdino w 1102 r., zakończyła się zabraniem z tutejszej katedry, bez pytania zgodę, relikwii San Fructuoso, San Silvestre, Santa Susana i San Cucufate i przywiezienie ich dla katedry św. Jakuba. Akt ten nazwana potem  "Pius Latrocinio" (Świętobliwy Rabunek), a biskup Composteli opisując to zdarzenie w „Historia Compostelana” tłumaczył swój postępek koniecznością zapewnienia godziwego i bezpiecznego miejsca dla tak cennych relikwii, bo katedra w Bradze nie była strzeżona, a niewielu pielgrzymów nawiedzało te święte szczątki. Ta akcja zaowocowała otwartą konfrontacją z biskupem Bragi, z której po wielu latach, dzięki rozgrywkom politycznym, jakie tyczyły się w Kastylii i hrabstwie Portugalii, w których Diego Gelimrez brał czynny udział, zwycięsko wyszedł biskup Compostelii, otrzymując w nagrodę od królowej Urraca relikwiarz głowy św. Jakuba. Ale na początku tego sporu sytuacja była dla niego niekorzystna.

Biskup Diego Gelmirez z popiersiem Santiago Alfeo, 

Głowa Santiago Alfeo

"Pius Latrocinio" jakiego dokonał Diego Gelimeraz w 1102 r. tak rozwścieczył biskupa Bragi Mauricio Burdino, że postanowił się zemścić na nim i na prestiżu sanktuarium św. Jakuba. Po dwóch latach przygotowań wyruszył na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. W Jerozolimie, z katedry ormiańskiej w której znajdowały się szczątki św. Jakuba Młodszego i głowa św. Jakuba Starszego, nie pytając o zgodę, dokonał również „Świętobliwego Rabunku” zabierając głowę jednego z nich, która - jak sam stwierdził - miała być czaszką apostoła Jakuba Starszego. Po powrocie z długiej pielgrzymki, w 1109 r. Burdino został mianowany arcybiskupem Bragi.  Zamierzał wówczas zakwestionować autentyczność relikwii Composteli - mówiąc, że ma głowę świętego - a wraz z nią prestiż sanktuarium w Santiago de Compostela.

Gelimrez nie pozostał dłużny. Do tworzonego w tym czasie przez Aymerica Picaud wielkiego manuskrytpu „Liber Sancti Jacobi” (Księga świętego Jakuba), w porozumieniu z nadzorującym pracę arcybiskupem Vienne Gwidonem z Burgundi (późniejszym papieżem Kalikstem II), w opisie o ciele i ołtarzu apostoła, każe umieścić tekst: „ …Apostolicum namque totum ibi habentur corpus” – ciało apostoła jest tam [w Santiago de Compostela] nienaruszone.

Napisana ku chwale biskupa Composteli Diego Gelmireza „Historia Compostelana” w rozdziale zatytułowanym „Głowa świętego Jakuba” tak przedstawia te wydarzenia.Podczas pobytu arcybiskupa Bragi w Jerozolimie, dowiedział się o jednego z kapłanów, że w kościele ormiańskim czczona jest głowa apostoła Jakuba. Kościół był jednak dobrze strzeżony, więc postanowił ją ukraść (co w owych czasach było normalną sprawą). Dwóch towarzyszy biskupa, udając chorych, dużo modliło się przed ołtarzem z relikwiami. Sprawiali wrażenie coraz bardziej chorych, więc pozwolono im zostać na noc w kościele.

„Rozkuli ołtarz narzędziami, które potajemnie przynieśli i znaleźli naczynie pełne relikwii. Zabrali z niego głowę i razem z biskupem uciekli. Zobaczył ich mnich, który zawołał do nich:

- Wiem co zabieracie i jaki skarb ukradliście. Idzie, niech łaska Boża wam towarzyszy. Ważne jest, aby ciało tego apostoła było tam gdzie jest, a także tam jego głowa”. 

Wierzył on, że ta relikwia będzie w Composteli. Arcybiskup „wrócił jak najszybciej do Hiszpanii”, ale trwajaca w tym czasie wojna domowa w królestwie Leon i Kstylii oraz hrabstwie Portugalii zmusiła go do zatrzymania się w Carrion de los Condes, gdzie „ukrył te bardzo czcigodne relikwie w Saint Zoylo [klasztor San Zolio]”.

Królowa Urraca, popierana przez biskupa Camposteli Diego Gelimireza, podczas toczonej wojny przeciwko swojemu mężowi Alfonso I z Aragonii, zajmuje Carrion de los Condes, skąd zabiera do Leon relikwię głowy świętego Jakuba. W 1116 r., w podziękowaniu za poparcie, jakie udzielił jej biskup Composteli, przekazuje do katedry św. Jakuba relikwiarz, jak wtedy wszyscy uważali, głowy świętego Jakuba Starszego Apostoła. Diego Gelimrez wraz kanonikami i mieszczanami Santiago de Compostla przejęli relikwiarz przed miastem, na Monte Gozo, czyli Wzgórzu Rości i w uroczystej procesji wnieśli do katedry. Głowa świętego Jakuba została ukryta w „niszy wykopanej w murze”, skąd wydobył ją dopiero w 1321 r. arcybiskup Béranger de Landore i kazała zrobić „bogatą głowę ze srebra o zdumiewającej jakości i pięknie. W tym głównym relikwiarzu osobiście umieścił relikwię aż do dnia, kiedy została ponownie  „bogatą głowę ze srebra o zdumiewającej jakości. piękno.W tym głównym relikwiarzu osobiście, z wielkim oddaniem, umieścił relikwię”.

Przez wiele lat czaszka znajdująca się w tym relikwiarzu, uważana za relikwie św. Jakuba Starszego Apostoła, wystawiana była w ołtarzu głównym w katedrze w święto 25 lipca i obnoszona w procesji. Zobaczenie relikwii, a nawet dotknięcie relikwiarza, było dla pielgrzymów wierzących w ich cudowną moc często głównym celem ich długiej i trudnej wędrówki, a krypta z ciałem świętego Jakuba była niedostępna, zamurowana z polecenia Diego Gelmireza. Pielgrzym z Francji , który w 1447 roku przybył do Santiago de Compostela tak to opisał: „Przybyliśmy do miasta Compostela z tym drogim Monsieur Saint Jacques. Widzieliśmy Jego świętą głowę niesioną z wielkim zapałem w wielkiej procesji”.

Obecny caput argenteum (popiersie- relikwiarz) głowy Santiago Alfeo pochodzący z 1322 r. , wykonany na polecenie arcybiskupa Berenguela de Landoiry, ustawiony jest centralnie  na pierwszej kondygnacji ołtarza relikwii w Kaplicy Relikwii. Kiedy ostatecznie uznano, ze są to relikwie św. Jakuba Młodszego, nie wiadomo. Natomiast dwa szczegóły tego relikwiarza przemawiają za tym, ze jeszcze w XV w. uważano, że zawiera głowę Jakuba Starszego Apostoła. Są nimi muszla z krzyżem Santiago umieszczona na piersi i naszyjnik zawieszony przez rycerza  Suero de Quiñones, szlachcica z León, na szyi figury w 1434 r., w trakcie trwania Roku Świętego Jakubowego.

relikwiarz św. Jakuba Młodszego Apostoła

Naszyjnik czy też bransoleta, wykonany około 1434 r., ma broszkę datowaną na około 1400 r.. Wykonany jest z pozłacanego srebra z elementami czystego złota z osadzonymi rubinami i perłami. Zawiera napis w archaicznym języku francuskim: jeśli nie chcesz się odwzajemnić, nie będę miał szczęścia. Historia tego naszyjnika związana jest z ostatnim wielkim  turniejem rycerskim, jaki odbył się na moście w Hospital Orbigo miedzy rycerzami Kastylii i rycerzami francuskimi zmierzającymi do Santiago de Compostela w Roku Świętym Jakubowym w 1435 r. Inicjatorem tego pojedynku był właśnie Suero de Quiñones, chcący w ten sposób zdobyć serce ukochanej kobiety. Został zwycięzcą tego wielkiego turnieju, ale serca swojej wybranki nie zdobył, więc ofiarował uroczyście ten piękny naszyjnik świętemu Jakubowi, patronowi rycerzy.

naszyjnik Suero de Quiñones

Relikwiarz Santiago Peregrino Coquatrix

Geoffroy Coquatrix, skarbnik króla Francji Filipa IV Pięknego, w 1321 r. pielgrzymuje do grobu apostoła Santiago w 1321 r. i ofiarowuje złoconą srebrna figurę św. Jakuba Starszego Apostoła, trzymającego w prawej ręce wieżyczkowy relikwiarz, a w lewej laskę pielgrzyma z tabliczką, której napis informuje że: 

IN HOC VASI AURI QUOD TENET ISTE IMACO EST DENS BEATI IACOBI APOSTOLI THAT GAUFRIDUS CONQUATRIZ PARISIENSIS DEDIT. HUIC ECCLESIA. ORATE PRO EO

„W tej złocistej i szklanej figurze jest ząb błogosławionego Jakuba Apostoła, którą obywatel Paryża Gaufredus Coquatrix podarował temu kościołowi. Módl się za niego ".

Nazywane jest potocznie Coquatrix i wystawiony jest w Kapicy Relikwii na pierwszym poziomie prawego filaru ołtarza. Jest to wspaniałe dzieło gotyckiego złotnictwa francuskiego wykonane około 1320 roku, w kręgu szkoły paryskiej. Zwraca uwagę delikatność i elegancja postaci, użycie czerwono-niebieskiej emalii dla podkreślenia detali, kontrastujące z ostrymi geometrycznymi formami relikwiarza i cokołu ozdobionego bogatym reliefem.

Niewyjaśnione są motywy, jakie kierowały decyzją skarbnika królewskiego Geoffroy’a Coquatrix. Był jednym z najbogatszych ludzi królestwa i dobroczyńcą szpitala św. Jakuba w Paryżu, założonego w 1319 r. przez paryskie bractwo św. Jakuba. Nie znana jest historia w jaki sposób ząb św. Jakuba trafił do Geoffroy’a. Być może kupił relikwiarz składający się z cokołu i gotyckiej wieżyczki - a handel relikwiami w tym czasie był rzeczą normalną - i zlecił jego przebudowę przez dodanie figury św. Jakuba. Być może relikwiarz miał być przekazany do kościoła przy wybudowanym dla pielgrzymów szpitalu Saint-Jacques w Paryżu. Może decyzją o przekazaniu relikwiarza do katedry w Santiago de Compostela pokierowało przeczucie zbliżającej się śmierci, bo tego samego roku darczyńca zmarł. Możliwe jest również, że relikwiarz jako wotum przekazał Karolowi de Valois, bratu Filipa Pięknego, który właśnie w tym roku odbył pielgrzymkę do grobu św. Jakuba. Przesłanie wotum zakłada realizację pielgrzymki przez pełnomocnika, nawet gdyby odbyła się ona pośmiertnie w imieniu zmarłego, o czym może świadczyć informacja umieszczona na umieszczonej przy relikwiarzu tabliczce.

Figura św. Jakuba z relikwiarzem obnoszona jest w procesji w święto Apostoła 25 lipca.

relikwiarz Santiago Coquatrix w czasie procesji 25 lipca

Relikwiarz Santiago Peregrino Roucel

Statua św. Jakuba wykonana ze złoconego srebra umieszona jest w dolnym poziomie Ołtarza Relikwii, po prawej stronie popiersia Santiago Alfeo. Postać Santiago ubrana jest w pelerynę pielgrzymią, w ręku trzyma laskę z zwieszoną tykwą, kapelusz z muszlą przegrzebka na skrzyżowanych klepkach, a także sakwę  oznaczoną muszlą. W lewej ręce trzyma księgę, która ujawnia jego status apostoła ewangelizatora niosącego dobrą nowiną. Księga stanowiła relikwiarz, który obecnie jest pusty. Nie ma informacji co zawierała i co się z nią stało. Podstawa wykonana została z pozłacanego brązu. Zawiera bardzo duży napis, który na pamiątkę darczyńców mówi:

DEDERUNT IST AM YMAGINEM NOBILIS VIR DOMINUS JOHANNES DE ROUCEL MILES DE REGNO ET JEHANNA UXOR EÍUS AD HONOREM DEI ET SANCTI IACOBI DE GALLECIA ET JOHANI APORTAUIT DE PARISIUS EX PARTE [PREFATI] DO ORMINI ORATE PRO EIS

„Ten obraz został podarowany przez szlachetnego człowieka pana Iohannes de Roucel, oficera wojskowego Królestwa [Francji] i jego żonę Iohannę de Roucel na cześć Boga i św. Jakuba Galicji. Johani przywiózł go z Paryża w imieniu prefekta. Módlmy się za nich."

Statua reprezentuje francuskie złotnictwo z końca XIV lub początku XV wieku, typowe dla twórczości złotników z kręgu paryskiego, podobnie jak przywieziony w tym czasie relikwiarz Santiago Peregrino Coquatrix . W inwentarzu katedry wymieniany jest już w 1426 r.

Relikwiarz Santaigo Peregrino Isorna

Relikwiarz jest jednym z najwybitniejszych i najbardziej cenionych dzieł w Skarbcu Katedry, który można podziwiać w Kaplicy Relikwii. Umieszczony jest obecnie na czwartym poziomie prawego filara ołtarza. Zamówiony został przez arcybiskupa Composteli Álvaro Núñez de Isorna u działającego w Santiago de Compostela złotnika Francesco Marino około 1445 r. Statua przedstawia Apostoła Jakuba Pielgrzyma trzymającego w lewej ręce księgę, na której umieszczony napis informuje, że w tej księdze jest kawałek odzieży naszego świętego patrona. Wewnątrz znajduje się czerwona jedwabna tkanina z naszytymi perłami oraz półksiężycem i gwiazdą, wyciętymi ze złotej folii, które pozostały w kontakcie z apostolskim grobem, nadając jej 2 klasę relikwii.

Twórca tej statuetki, pochodzący z Włoch, zgodnie z gustem czasu i włoską manierą, nadał jej renesansowy artystyczny wyraz poprzez frontalność ciała i twarzy. Postać ma pelerynę z falistymi fałdami, które otwierają się po bokach na ramionach, ze nałożonymi klapami, guzikami,  szpiczastymi butami z muszelkami i klamrami. Zawiera również atrybuty typowe dla ikonografii średniowiecznego pielgrzyma, ale tylko sakwa pochodzi z tego okresu, a laska z tykwą, peleryna i księga pochodzą z XVII w. Niepowtarzalną prezencję nadaje dziełu duży diadem wkomponowany również w XVII w. Realistyczna twarz Santiago ukazuje skupione spojrzenie wyrażającym wstawiennicze błagalną prośbę.  Wysoka sześciokątna podstawa składa się z dwóch części. Niższą tworzy gotycka  ażurowa arkada, wyższa z pełnymi ściankami ozdobionymi rozetami i umieszczonym centralnie herbem Don Alvaro.

Álvaro Núñez de Isorna był arcybiskupem Santiago de Compostela w latach 1445-1449, Mówiono o nim, że jego krótki pontyfikat "był jak lekka rosa, która ochłodziła na jakiś czas pragnienie pokoju i sprawiedliwości, kiedy płonęły miasta". Za jego życia relikwiarz znajdował się w jego prywatnym oratorium. Arcybiskup został pochowany w katedrze w Composteli, w ufundowanej przez siebie kaplicy, której miejsce zajął później nowy XVI-wieczny krużganek. Kaplicę zburzono, a szczątki jego przeniesiono do kaplicy Sancti Spiritus w transepcie katedry, nie pozostawiając jednak żadnego zapisu, gdzie zostały umieszczone. Po jego śmierci jego majątek został włączony do katedry, ale statuetka relikwiarzu pojawia się w inwentarzu Skarbu Katedry dopiero w 1537 r. z opisem: „wykonany ze srebra, cały złoty, z diadem na głowie, w prawej ręce ma laskę, w lewej książkę; jest na podstawie, z tarczą herbową Arçobispo Isorna ”. Stemple„F” i „M”, które znajdują się na statuetce,  identyfikują autora, włoskiego złotnika Francesco Marino, który przybył do Composteli za czasów arcybiskupa Lope de Mendozy (1399–1 445), w okresie świetności szkoły złotniczej Composteli, w której ten złotnik był nazwany jako „ prateiro do dito señor arçobispo ”(złotnik wielebnego pana Arcybiskupa).