19. Relikwia św. Jakuba w Pistoi

Znaczenie relikwii

 
Nawiedzanie relikwie jest ważnym wydarzeniem podczas odbywanej pielgrzymki. Kiedy zawodzi medycyna pielgrzym szuka pomocy w Bogu poprzez wstawiennictwo świętych. Prośby o przebaczenie i zbawienie po śmierci kierowane są również przez ich wstawiennictwo.  To dzięki relikwiom, zbliżając się do nich, dotykając ich lub oddając im cześć, pielgrzymi mają możliwość uzyskania łaski po którą wyruszyli.

W 1139 roku Drugi Sobór Laterański zarządził, że „gwałciciele pokoju” mają cały rok pokutować służąc Bogu w Jerozolimie, lub w Hiszpanii, zapewne walcząc z muzułmanami. Pół wieku później, w 1186 r., cesarz Fryderyk I zezwolił biskupom karać uległych „gwałcicieli pokoju” pielgrzymką do Jerozolimy lub Santiago. Soborowi i cesarzowi chodziło o możnowładców i rycerzy, którzy mimo ogłaszanego „Bożego Pokoju”, wiedli spory mordując chrześcijan i pustosząc kraj. Później w wielu krajach Europy, aż do czasów nowożytnych, zwykłym przestępcom i zabójcom skazanym przez sąd kościelny i świecki na karę śmierci lub karę cielesną, zamieniano wyroki na pielgrzymkę pokutną. Podczas  spowiedzi nakładano też na zatwardziałych grzeszników pokutną pielgrzymkę .

Prawo kanoniczne wymaga aby kościół lub ołtarz poświęcony świętemu posiadał jego relikwie. Najłatwiejszym sposobem na zdobycie relikwii było pozyskiwanie ich różnymi sposobami z Rzymu, niewyczerpanego zasobu świętych ciał, ale popyt na nie był tak wielki, że stały się one bardzo dochodowym przedmiotem transakcji, handlu i kradzieży. Wiele z nich nie było autentycznymi relikwiami i już w średniowieczu istniało 10 czaszek św. Jana Chrzciciela, 18 ramion apostoła Jakuba, czy dwadzieścia szkieletów św. Jerzego. Mentalność średniowieczna nie zwracała uwagi na te niekonsekwencje, ponieważ ilość tych relikwii odpowiadała potrzebie nawiedzania miejsc uświęconych obecnością szczątków świętych osób i zapewniała sanktuariom wysokie dochody z obsługi pielgrzymów i gromadzenia wotów przez nich przynoszonych . Mimo upływu wielu stuleci od mistycznego średniowiecza handel relikwiami trwa nadal. Dostosował się również do wymogów współczesnego rynku, więc można je kupić w firmach internetowych, głownie amerykańskich, w cenie od kilkudziesięciu dolarów wzwyż.

relikwiarz świętego Jakuba Starszego Apostoła, cena 57 dolarów. 

Rozsiane współcześnie po całym świecie relikwie i rzekome fragmenty ciała św. Jakuba Starszego Apostoła znajdują są w wielu kościołach w Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Włoch, Belgii, Danii, Polsce i USA, a przede wszystkim we Francji, w której kilkadziesiąt kościołów posiada, jak twierdzą, relikwie pierwszej klasy.

Jedyną relikwią, poza Santaigo de Compostela, która posiada historyczny certyfikat wydany przez biskupa Composteli i potwierdzoną też bullą papieską jest relikwia św. Jakuba Starszego Apostoła w Pistoi we Włoszech.

Relikwia świętego Jakuba w Pistoi

Pistoia jest znaczącym i ważnym miejscem na szlakach pielgrzymkowych Europy. Przechodzą przez nią dwa ważne szlaki pielgrzymkowe: Via Francigena prowadząca do grobu św. Piotra i włoska trasa Camiono de Santiago. Zatrzymują się tutaj wszyscy włoscy pielgrzymi nawiedzając, znajdujące się w katedrze San Zeno, relikwie św. Jakuba Starszego Apostoła umieszczone w jednym z najpiękniejszych relikwiarzy i wspaniały ołtarz jemu poświęcony.

Pistoia, katedra San Zeno

Kult świętego Jakuba Starszego rozpoczął się w Pistoi już w IX w., kiedy informacja o odnalezieniu grobu Apostoła dotarła do tego miasta niesiona przez posłańców zmierzających z tą wiadomość do papieża w Rzymie. W 849 roku mieszkańcy Pistoi w obawie przed napadem wojsk muzułmańskich, które były już u bram Rzymu, proszą świętego Jakuba o ochronę wiedząc, że takiej Apostoł udzielił wcześniej królowi Asturii Ramiro I podczas najazdu Normanów na jego królestwo. Prośbę o wybawienie od nieprzyjaciół, popierają obietnicą budowy kościoła jemu poświęconego. Wiara mieszkańców zostaje nagrodzona, jak opisuje to średniowieczna kronika:  „… a ich miasto nie mniej od niebezpieczeństwa, niż od strachu, zostało uwolnione”,  więc czynią św. Jakuba swoim patronem i wznoszą świątynię pod wezwaniem San Jacopo in Castellare.

Najbardziej znaczącym okresem dla rozwoju kultu św. Jakuba w Pistoi jest pierwsza połowa XII w. W 1100 i 1105 roku biskup Composteli Diego Gelmirez, podczas swoich podróży do Rzymu, zatrzymuje się w Pistoi, gdzie zostaje przyjęty przez duchownego Ranieriego, ucznia San Atto. W drodze do Rzymu spotyka się i zaprzyjaźnia z opatem Atto z klasztoru Vallombrosa (późniejszym biskupem Pistoi). Atto popiera w Rzymie Gelmireza w staraniach nadanie Composteli rangi arcybiskupstwa.

Diego Gelmírez,  już jako arcybiskup Composteli  postanowił ofiarować pod koniec swojego życia, prawdopodobnie w latach 1138-1139, pobożny dar dla biskupa Piostoi Atto i dla jego diecezji. Poinformowany o tym Atto prosi przebywającego w Composteli swojego ucznia diakona Ranieriego, zaprzyjaźnionego z Gelimirezem, o pomoc i nadzór nad przekazaniem relikwii, a z Pistoi wysyła dwóch patrycjuszy Mediovillano i Tebaldo po jej odbiór.

Arcybiskup Diego Gelmirez zezwolił odsunąć kamienną płytę leżącą na sarkofagu z ciałem apostoła i wsunął tam rękę odłamując kawałek kości karku. Do tak uzyskanej relikwii świętego Jakuba dołączył następnie list opisujący pochodzenie i zawartość przesyłki dla biskupa Atto w Pistoi. To był ostatni wysłany fragment ciała Apostoła poza miejsce jego spoczynku. Po tym wydarzeniu arcybiskup Diego Gelmirez nakazał zamurować dojście do krypty i sarkofag ze szczątkami św. Jakuba stał się niedostępny dla wszystkich nawiedzających to miejsce.

Wysłannicy z Pistoi dość długa przebywali jeszcze w Santiago de Compostela oczekując na relikwiarz wykonywany przez compostelańskich złotników. Powrót Mediovillano i Tebaldo z relikwią św. Jakuba do Pistoi na początku lipca 1144 roku odbył się drogą morską.  Byli witany już na wybrzeżu z wielkimi uroczystościami. W procesji prowadzonej przez biskupa Atto z udziałem całego duchowieństwa, urzędnikami miasta i niezliczonymi ludźmi, relikwie w ozdobnym relikwiarzu zostały złożone na znajdującym się obok głównego wejścia ołtarzu świętego Jakuba, gdzie bez przerwy paliły się 24 lampy. Następnie w katedrze San Zeno została zbudowana kaplica poświęcona San Jacopo, konsekrowana 25 lipca 1145 r., w której wystawiony został relikwiarz.

Z roku na rok napływ pielgrzymów był coraz większy. Dla ich obsługi, a także do administrowania i nadzoru nad „Skarbem San Jacopo” , jak nazywano ołtarz i relikwiarz,  powstała organizacja mająca siedzibę w budynku, nazwanym Opera di San Jacopo, zbudowanym obok katedry, a w mieście wybudowano hospicja dla pielgrzymów i żebraków, takie jak Ospedale San Jacopo i Szpital Miejski.

Drugi okres znaczący dla kultu św. Jakuba, trwająca od 1287 do 1456 roku budowa wielkiego srebrnego ołtarza poświęconego świętemu Jakubowi Starszemu Apostołowi (San Giacomo il Maggiore), w którym umieszczone miały być relikwie. Kiedy ołtarz był już prawie w całości gotowy został konsekrowany 1399 roku. Wspaniałość tego dzieła spowodowała ogromny napływ pielgrzymów chcących również zobaczyć relikwie św. Jakuba. Zdecydowano się na wykonanie wielkiego złotego relikwiarza, który mógłby być wystawiany publicznie w czasie uroczystości i noszony w procesjach.

Srebrny ołtarz świętego Jakuba

Srebrny ołtarz San Jacopo można dziś oglądać w kaplicy Krucyfiksu, nazywanej też kaplicą św. Jakuba. Wykonany z tłoczonej srebrnej blachy, z kolorowymi emaliami i kamieniami półszlachetnymi jest jednym z największych arcydzieł włoskiej sztuki złotniczej łączącej w jednym dziele elementy zdobnicze gotyku i renesansu. Wykonali go najlepsi toskańscy złotnicy, rzeźbiarze i architekci tamtych czasów.

Pistoia, katedra San Zeno, ołtarz świętego Jakuba w kaplicy Krucyfiksu

Rozpoczął Andrea di Jacopo d'Ognabene w 1287 r., wykonując front z Historiami z Nowego Testamentu, Chrystusem w Majestacie między Maryją a św. Jakubem oraz trzy tablice o świętym Jakubie, które zostały ukończony w 1316 roku.

Andrea di Jacopo d'Ognabene. Maria, Chrystus, św. Jakub. 1287 r.,
Pistoia, katedra San Zeno, ołtarz świętego Jakuba w kaplicy Krucyfiksu

W połowie XIV wieku Giglio Pisano wykonał srebrny posąg  przedstawiający św. Jakuba na Tronie, zlecony jako podziękowanie za koniec wielkiej zarazy w 1348 roku.

Giglio Pisano, św. Jakub na Tronie. 1348 r.
Pistoia, katedra San Zeno, ołtarz świętego Jakuba w kaplicy Krucyfiksu

W latach 1361-1371 Leonardo di Ser Giovanni i Francesco Niccolai wykonali dwa boczne fronty z opowieściami ze Starego Testamentu i historiami o świętym Jakubie.

Leonardo di Ser Giovanni i Francesco Niccolai, św. Jakub przed Herodem. 1361 r.
Pistoia, katedra San Zeno, ołtarz świętego Jakuba w kaplicy Krucyfiksu

Piero d'Arrigo Tedesco (1380-1390) wykonuje rzeźby Apostołów, św. Eulalii, biskupa Atto, św. Jana Chrzciciela i Marii Salomé, a w latach 1395-97 Andrea Braccini i Onofrio Buti, na podstawie projektu Giovanniego Cristianiego, postać Chrystusa Błogosławiącego. W latach 1400-1401 działał tam warsztat Lunardo di Mazzeo i Piero di Giovanni da Pistoia, wśród których był młody Filippo Brunelleschi, który, jak się uważa, wyrzeźbił prawą stronę dossalu ze świętym Augustynem i świętym Janem Chrzcicielem oraz prorokami Jeremiaszem i Izajaszem. Prace zakończył w latach 1447 – 1456 Piero d'Antonio da Pisa oraz Domenico da Imola wykonując pozostałe rzeźby na bocznych dossalach ołtarza.

Relikwiarz świętego Jakuba

Złoty relikwiarz św. Jakuba Starszego Apostoła przechowywany jest w pomieszczeniu zakrystii, łączącym katedrę z pałacem biskupim. W okresie uroczystości i świąt związanych ze świętym Jakubem wynoszony jest do Kaplicy Krucyfiksu lub przed ołtarz główny katedry.
Relikwiarz wykonany został w 1407 r. w warsztacie złotniczym  Lorenza Ghibertiego Jest to arcydzieło późnogotyckiej sztuki sakralnej. Wykonany ze złoconego srebra, został później częściowo przerobiony poprzez wstawienie renesansowego cyborium zawierającego relikwię Apostoła.

Lorenzo Ghilberti, relikwiarz św. Jakuba 1407 r.
Pistoia, katedra San Zeno, ołtarz świętego Jakuba w kaplicy Krucyfiksu

relikwiarz św. Jakuba, cymborium z relikwiami
Pistoia, katedra San Zeno, ołtarz świętego Jakuba w kaplicy Krucyfiksu

Relikwia, zwana „Kością z Pistoia”, wróciła jeszcze na krótko do Santiago de Compostela, gdzie była niezbędna do weryfikacji autentyczności odkrytych w 1879 r. w podziemiach katedry w Composteli kości, uważanych za doczesne szczątki św. Jakuba Starszego. Przywieziona z Pistoi kość karku pasowała do tych odnalezionych w katedrze. Kilka lat później, w 1884 roku, papież Leon XIII w "Bula Deus Omnipotens" potwierdził, ze znalezione szczątki należą do świętego Jakuba Starszego Apostoła.

kość z relikwiarza ś. Jakuba w Pistoi, zaznaczona na czerwono