29. Kult świętego Jakuba w Polsce

 

178 kościołów pod wezwaniem świętego Jakuba Starszego Apostoła, w tym 6 sanktuariów, kilkanaście relikwiarzy z doczesnymi szczątkami świętego, oraz blisko 4 tysiące kilometrów Dróg Świętego Jakuba składa się na współczesny obraz coraz mocniej rozwijającego się w Polsce kultu świętego Jakuba. Wiele wydawnictw poświęconych świętemu Jakubowi, przewodników opisujących Drogi Jakubowe w Polsce oraz strony internetowe parafii pod wezwaniem świętego Jakuba, opisuje życie, śmierć, „translatio”, czyli przeniesienie jego ciała z Palestyny do Galicji i pochowania go w miejscu, wokół którego powstało miasto jemu poświęcone –  Santiago de Compostela.

 

Obiekty sakralne pod wezwaniem św. Jakuba na polskich Drogach Świętego Jakuba
źródło: opracowanie F. Mróz, Ł. Mróz 2018 r. 

Czytając uważnie te opowiadania uważny czytelnik pozna dwie różne legendy mówiące o różnej drodze i różnym czasie „translatio”. Jedna opisuje, że ciało świętego Jakuba zostało w cudowny sposób przeniesione na Półwysep Iberyjski, do ówczesnej rzymskiej Hispanii, zaraz po jego męczeńskiej śmierci około 44 roku naszej ery. Nazwana został przeze mnie „tradycją hiszpańską”, którą opisałem wcześniej na moim blogu poświęconym świętemu Jakubowi w opowieściach 11-14. Druga opowieść podaje, że Jakub Starszy Apostoł został pochowany w Jerozolimie i dopiero w VII wieku jego doczesne szczątki zostały przeniesione na Półwysep Iberyjski. Nazwałem ją „tradycją bizantyjską’, ponieważ w tym czasie cały rejon wokół Morza Śródziemnego był pod panowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego, które na terenie dzisiejszej Hiszpanii, sąsiadowało z Królestwem Wizygotów, przed podbojem muzułmańskim na początku VIII wieku. Obydwie te opowieści mają jednak wspólne zakończenie o odkryciu grobu świętego Jakuba Starszego Apostoła około 813 roku. 

 

W przytoczonych poniżej tekstach i w publikacjach, jakie ukazują się w języku polskim, panuje pełna dowolność w przedstawianiu legendy „translatio Sancti Jacobeo”, i związanych z nią historycznych faktów i osób, często niezgodnie z chronologią wydarzeń historycznych, które zaznaczyłem wykrzyknikiem [ ! ], była przyczyną do użycia przeze mnie nazwy „tradycja polska”.

 

Tradycja polska

 

Legenda „translatio” dotarła do Polski pod koniec średniowiecza, wraz z pierwszymi pielgrzymami i „Złotą Legendą” Jakuba de Voragine, która w opowieści o świętym Jakubie przekazywała tradycję o przeniesienia ciała świętego Jakuba do Galicji w 44 roku, zaraz po jego śmierci. 

„…po ścięciu Jakuba uczniowie jego z obawy przed Żydami porwali jego ciało, umieścili je na okręcie i sami wsiedli, nie kierowali wszakże wcale okrętem, tylko powierzyli kierunek owej pogrzebowej drogi Boskiej Opatrzności. Anioł Boży zaś doprowadził ich do Galicji w królestwie Lupy.” 

Z pierwszego tłumaczenia na język polski, dokonanego pod koniec XIV wieku dla królowej Polski Jadwigi Andegaweńskiej, zachowało się tylko kilka kart z rozdziału De passione Domini Żywot św. Błażeja. Czy manuskrypt zawierał też opis Żywota świętego Jakuba, tego nie wiadomo. W tym czasie istniały już w Polsce kościoły pod jego wezwaniem i mógł istnieć kult świętego Jakuba oraz mogli już wyruszać do Santiago de Compostela pierwsi pielgrzymi. Dwa wieki później pojawia się w Polsce opowieść o świętym Jakubie napisana przez jezuitę Piotra Skargę, która, inaczej niż Jakub de Voragine opisuje przeniesienie ciała świętego Jakuba. 

 

„Żywoty Świętych Pańskich” Piotra Skargi. 

Pod koniec XVI wieku wydane zostały Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu na każdy dzień przez cały rok, napisane przez księdza Piotra Skargę w 1577 roku, w których znajduje się rozdział Żywot świętego Jakuba Starszego, Apostoła. 

 

Żywoty Świętych Piotra Skargi, strona tytułowa z 1605 r. 

 

Opowieść zawiera tekst o miejscu pochowania i przeniesieniu jego ciała:

„ Gdy stanęli na Kalwarii, Jakub poprosił kata o trochę wody, po czym rzekł do Jozjasza:  

- Czy pragniesz, abym cię ochrzcił w Imię Chrystusa, Syna Bożego?  

Gdy Jozjasz odrzekł, że pragnie tego, Jakub ochrzcił go i ucałował, mówiąc:

- Pokój z tobą!  

Potem obaj uklękli i z radością położyli głowy pod miecz katowski.

Święte ciało apostoła pochowano najprzód w Jerozolimie; później przeniesiono je do Kompostelli w Hiszpanii, gdzie wybudowano wspaniały kościół pod jego wezwaniem."

 

Święty Jakub chrzci Jozjasza.
rycina z Żywoty Świętych Piotra Skargi. 

Skarga najprawdopodobniej inspirował się dziełem niemieckiego  hagiografa i historyka kościoła kartuza Wawrzyńca Suriusa (Laurentius Surius) „De probatis Sanctorum historiis ab Al. Lipomano olim conscriptis nunc primum a Laur. Surio emendatis et auctis” wydanym w Kolonii w latach 1570-75, z którego dzieła mógł czerpać informacje do opowieści o Świętym Jakubie Starszym, Apostole, a nie ze Złotej Legendy Jakuba de Voragine. Książka Piotra Skargi, nazwana w późniejszych wydaniach Żywoty Świętych Pańskich, aż do połowy XX wieku była najpopularniejszą książką w Polsce. 

Współczesne opowieści o świętym Jakubie

Starałem się zebrać informację, jak przedstawiana jest współcześnie w Polsce tradycja „translatio”. Poniżej przedstawiam wybrane fragmenty.

 

Portale i internetowe strony religijne

 

Opowieści umieszczone na polskich portalach religijnych zawierają informację, że został on pochowany w Jerozolimie, a dopiero później jego ciało przeniesione zostało do dzisiejszej Hiszpanii. Źródłem dla tej informacji mogła być legenda Żywota świętego Jakuba Starszego, Apostoła znajdująca się w Żywotach Świętych Pańskich napisanych przez księdza Piotra Skargę, a także zapisana w „Żywoty Świętych na każdy dzień roku”, Karola Miarki wydanych w początkach XX wieku, bardzo popularnych na terenie Śląska będącego wówczas pod zaborem pruskim, w której powtórzona została legenda o świętym Jakubie Starszym Apostole, oraz współczesna książka „Święci na każdy dzień” wydana przez  Wydawnictwo Salezjańskie.

Brewiarz.pl 

W opisie o świętym Jakubie Starszym Apostole umieszcza następującą informacje:

„Według tradycji, w VII wieku relikwie św. Jakuba miały zostać sprowadzone z Jerozolimy do Compostelli w Hiszpanii. Nazwa Compostella ma się wywodzić od łacińskich słów Campus stellae (Pole gwiazdy), bowiem relikwie Świętego, przywiezione najpierw do miasta Iria, zaginęły - dopiero w IX w. miał je odnaleźć biskup, prowadzony cudowną gwiazdą”.

 

Biblia.Wiara.pl 

Tekst podaje również VII wiek jako czas przeniesienia ciała świętego Jakuba:

„W średniowieczu powstała legenda, że św. Jakub, zanim został biskupem Jerozolimy udał się najpierw zaraz po Zesłaniu Ducha Świętego do Hiszpanii. Tradycja ta powstała dlatego, ponieważ w wieku VII miano z Jerozolimy do Santiago de Compostela sprowadzić relikwie św. Jakuba. Palestynę, bowiem opanowali Arabowie i była poważna obawa zniszczenia jego grobu”.

 

Parafie i kościoły pod wezwaniem świętego Jakuba.

 

Wiele parafii i kościołów pod wezwaniem świętego Jakuba w informacjach o swoim patronie powtarza, z niewielkimi zmianami redakcyjnymi, tekst ze strony internetowej Brewiarz.pl., a tylko na stronach internetowych kilku parafii opublikowane zostały teksty nawiązujące do tradycji hiszpańskiej, czyli przeniesienia ciała do Galicji zaraz po śmierci Apostoła.

Więcławice Stare, Parafia św. Jakuba.

relikwiarz monstrancyjny z relikwiami św. Jakuba.
Więcałwice Stare, kosciół św. Jakuba

W ogłoszeniu z dnia 30.12.2020 o święcie Translatio Santi Iacobi podana jest informacja nawiązująca do opisanej wcześniej tradycji hiszpańskiej:

„Dzisiaj obchodzimy drugie, co do ważności (po uroczystości św. Jakuba – 25 lipca) święto w katedrze w Santiago de Compostela. Jest to święto Translatio Santi Iacobi – „przeniesienia ciała św. Jakuba z Ziemi Świętej do Ira Flavia w Galicji.

Ks. Elisadrdo Temperan Villaverde – kanclerz Kurii Metropolitalnej w Santiago de Compostela, tak pisze o tym wydarzeniu: Tradycja mówi nam, że po śmierci Jakuba, około 42 roku, jego uczniowie, Anastazy i Teodor, zabrali zwłoki i przenieśli je z palestyńskiego portu Joppa (aktualnie Jaffa) do miejsc, w których nauczał i był znany – Gallaecia w Hiszpanii”. 

Sanka, Parafia św. Jakuba (woj. Małopolskie) 

ołtarz świętego Jakuba. Sanka kościół św. Jakuba

Zamieszczone są dwie opowieści, różniące się między sobą informacjami, nie zawsze zgodnymi z faktami historycznymi, ale zgodne co do daty przeniesienia ciała świętego Jakuba.

Opowieść pierwsza.

„Trochę później, św. Jakub powrócił do Jerozolimy, gdzie poniósł męczeńską śmierć w 44 r. n.e. Jako, że nie mógł zostać pochowany, jego szczątki zostały zawiezione do Composteli w Hiszpanii. Uczniowie św. Jakuba znaleźli dogodne miejsce na pochówek. Setki lat później, Maurowie wyruszyli na podbój Ibizy i przejęli cały półwysep w 711 r. Nikt nie myślał o szczątkach św. Jakuba Apostoła i o jego grobie. Dopiero przed dziewiątym stuleciem rozeszła się wieść, że grób św. Jakuba Apostoła znajduje się w północnej Hiszpanii. Król Francji, Karol Wielki, wyzwolił to miasto i odzyskał grób z rąk muzułmanów, a następnie zarządził wielkie pielgrzymki do Composteli [ ! ]. Specjalna kaplica została wybudowana nad grobem ze szczątkami Jakuba”.

Opowieść druga.

Anna Ceglińska,  Legenda o św. Jakubie

„Jakub Starszy był synem Zebedeusza, bratem świętego Jana Ewangelisty. Różne źródła podają, że wraz z grupą uczniów przybył do Hiszpanii prowadzić na północy kraju prace misyjne (lata 33-43 n.e.), jednak z powodu niepowodzeń misji wrócił z powrotem do Ziemi Świętej. Tam zginął torturowany z rąk Heroda I Agrypy około roku 44 n.e.  Wtedy świadkowie jego męczeńskiej śmierci zabrali ciało apostoła w kamiennym sarkofagu na łódź i odpłynęli, aby złożyć jego szczątki w innym, bezpiecznym miejscu. Przez Morze Śródziemne dotarli do Gibraltaru, skąd przedostali się na Ocean Atlantycki i przybili do północno-zachodniego krańca Półwyspu Iberyjskiego.

Dokładne miejsce przybicia łodzi to według legendy obecna miejscowość Finisterre [ ! ], po łacinie znaczy to „koniec ziemi”. Ten zachodni skrawek Hiszpanii był wówczas rzeczywiście końcem świata. Świadomość epoki nie znała innych kontynentów. Tu też kończyło się wówczas rzymskie panowanie nad Europą.

Właśnie u wybrzeży północnej Hiszpanii uczniowie Jakuba wydostali ciało na brzeg, zanieśli je kilkadziesiąt kilometrów w głąb lądu i pochowali na wskazanym miejscu. Podobno miał poprowadzić ich tam anioł. Miejsce pochówku zostało okryte tajemnicą z powodu wcześniejszych prześladowań w Ziemi Świętej. Zabroniono nawiedzania i kultu, a z czasem też zapomniano gdzie dokładnie spoczywają szczątki apostoła.

Dopiero po ośmiu wiekach od tamtych wydarzeń wyszła na światło dzienne wiedza o miejscu grobowca apostoła. Między latami 788 a 838 (niektóre źródła określają datę odnalezienia sarkofagu na 813 r.) odkryto relikwie, które uznano za jego szczątki. W legendach z tamtego okresu, m.in. autorstwa Izydora z Sewilli [ ! ], podaje się, że pustelnik o imieniu Pelagiusz miał objawienie, w którym usłyszał, że „pole gwiazd” przywiedzie go na miejsce i ukaże mu grobowiec świętego już wtedy Jakuba. Święty Jakub to po hiszpańsku Santiago, a pole gwiazd po łacinie to campus stella. Stąd wywodzi się nazwa osady, w której zbudowano później sanktuarium: Santiago de Compostela”.

Brzesko, parafia NMP i św. Jakuba. 

Brzesko, kościół - sanktuarium świętego Jakuba.

Na stronie internetowej parafii zostały umieszczone dwie opowieści o św. Jakubie. Fragment pierwszej z nich:

„Za życia przez pewien okres czasu nauczał w Hiszpanii, dlatego też uczniowie przewieźli jego ciało i pochowali w Galicji (północny region Hiszpanii).

Kult Świętego rozwinął się od VIII w. [ ! ] po zwycięskich walkach (według podań wspieranych przez św. Jakuba) o wyzwolenie półwyspu od panowania Maurów – ludów muzułmańskich, wyznawców Mahometa.”

Druga opowieść autorstwa ks. Józefa Drabika:

"Dociera [św. Jakub] na tereny północne Półwyspu Iberyjskiego. Jednak z powodu niepowodzeń misji wraca do Jerozolimy. Tam jako pierwszy z Apostołów ginie śmiercią męczeńską. Świadkowie jego śmierci mieli zabrać ciało Apostoła i przenieść je w bezpieczne miejsce. Docierają z nim do północno – zachodniego krańca Półwyspu Iberyjskiego /dzisiejsza Galicja/. Dokładne miejsce przybycia łodzi, to według legend obecna miejscowość Finisterre /łac. finis terrae znaczy koniec ziemi/. Ten zachodni skrawek Hiszpanii, był bardzo długo uznawany za kres świata.

Uczniowie Jakuba, Atanazjusz i Teodozjusz, ciało Apostoła i Męczennika zanieśli kilkadziesiąt kilometrów w głąb lądu i pochowali je w pobliżu miejscowości Iria Flavia, obecnie El Padron w Galicji. Miejsce pochówku było okryte tajemnicą i z czasem zapomniane. Dopiero po ośmiu wiekach, przypomniano sobie o miejscu spoczynku św. Jakuba. Izydor z Sewilli [ ! ] podaje, że pustelnik Pelagiusz miał objawienie, w którym widział „deszcz” gwiazd spadający na wzgórze. Idąc za tym widzeniem znalazł marmurowy sarkofag. Powiadomił o tym biskupa Teodomira, który ustalili, że w tym miejscu znajdują się szczątki Świętego i dwóch jego uczniów".

Przewodniki po Drogach Świętego Jakuba.

Od kilkunastu lat wydawane są w Polsce przewodniki po Drogach świętego Jakuba w Polsce i w Hiszpanii. Podawana w nich opowieść o świętym Jakubie Starszym Apostole nawiązuje zarówno do tradycji hiszpańskiej jak i bizantyjskiej. Przytaczam cytaty z kilku wydanych przewodników:

 

Beskidzka Droga Świętego Jakuba.

Beskid Mały, Leskowiec. 

„Niechęć i zaciętość Żydów wobec cieszącego się autorytetem Apostoła doprowadziła do jego uwięzienia. Herod Agrypa I skazał go na ścięcie mieczem bez procesu. Św. Jakub przebaczył swojemu katowi, a ten poznawszy naukę Chrystusa przyjął chrzest i także poniósł śmierć męczeńską. I tak św. Jakub stał się pierwszym męczennikiem kościoła wśród Apostołów. Nie wiadomo, co stało się z ciałem św. Jakuba. Prawdopodobnie pochowany został w Jerozolimie, a jeden z przekazów mówi, że ciało jego zostało w cudowny sposób przeniesione do Hiszpanii, lecz potem „Anioł Pański w tajemnicy zabrał głowę św. Jakuba i zaniósł ją do Jerozolimy”. Grób Apostoła odkryto około 814r., wskazany przez „deszcz spadających gwiazd”, stąd nazwa Santiago de Compostela – święty Jakub z Ziemi Gwiazd”.

Małopolska Droga Świętego Jakuba.

„Tradycja mówi, ze po śmierci Jakuba jego uczniowie Atanazy i Teodor przewieźli ciało z Ziemi Świętej do północnych krańców Półwyspu Iberyjskiego; pochowali na starym rzymskim cmentarzu w miejscowości Iria Flavia, lub miejscu zwanym Asseconia. Miejsce pochówku zostało okryte tajemnicą, dlatego z czasem zapomniano, gdzie spoczywa Apostoł. Dopiero około 813/812 r. jak głosi legenda (Aurea Legenda) spadające gwiazdy, którym towarzyszyły anielskie śpiewy, wskazały pustelnikowi Pelagiuszowi (Pelayo) żyjącemu w lasach Liberdon miejsce pochówku Apostoła”.

Droga św. Jakuba Via Regia Dolny Śląsk.

„W pierwszej części przewodnika umieszczony został tekst autorstwa Anny Ceglińskiej, który znajduje się również na stronie internetowej parafii świętego Jakuba w Sance (przytoczony powyżej).

Dolnośląska Droga św. Jakuba.

Jakubów, muszla świętego Jakuba przed kościołem pod wezwaniem św. Jakuba.
Początek Dolnośląskiej Drogi Świętego Jakuba

Tutaj umieszczony został tekst z Żywotów Świętych Pańskich na wszystkie dni roku, kapucyna, ojca Prokopa, wydanych w 1928 roku.

„Umęczony został roku Pańskiego 44 około pory wielkanocnej, a święto jego Kościół Boży obchodzi 25 lipca. Po jego śmierci, która nastąpiła w Jerozolimie, uczniowie tam pochowali jego ciało, lecz wkrótce ci, którzy przybyli z nim z Hiszpanii zawieźli je do tego kraju i złożyli w mieście Compostela”.

Podsumowanie

W przytoczonych opowieściach występuje postać Izydora z Sewilli, który żył na przełomie VI i VII wieku, a więc blisko 200 lat przed odkryciem grobu św. Jakuba, więc nie mógł opisać odkrycia grobu Apostoła. Opisana jest też wyprawa Karola Wielkiego do Composteli, mimo, że pod koniec VIII wieku nie było takiego miasta, a grób świętego Jakuba odkryty został kilkadziesiąt lat później, za panowania króla Asturii Alfonso II, już po śmierci króla Francji. Wątpliwy jest też VIII wiek, podawany jako czas powstanie kultu św. Jakuba, a więc przed odkryciem jego grobu, a pierwsza bitwa, w której według legendy brał udział św. Jakub, miała miejsce dopiero w 844 roku. Również żadna ze znanych „legend jakubowych” nie podaje Finisterre jako miejsce przypłynięcia statku z ciałem św. Jakuba. Powtarza się też VII wiek, jako czas przeniesienia ciała świętego Jakuba. Czy ta druga wersja „translatio” nazwana przeze mnie tradycją bizantyjską jest tylko wytworem literackim powstałym w średniowieczu i powtarzanym w kolejnych opowieściach?

Wiele elementów z "tradycji bizantyjskiej", którą zawierają również polskie opowieści, występuje w Jerozolimie i na Półwyspie Iberyjskim, wplatając się w historię pierwszego tysiąclecia naszej ery. Również historia relikwii ręki świętego Jakuba, opisana przeze mnie w poprzedniej opowieści nr 28 pt: „Ręka Świętego Jakuba” jest spójna z tą drugą wersją o przeniesieniu ciała świętego Jakuba dopiero w VII wieku z Jerozolimy na Półwysep Iberyjski.