03. kult świętego Jakuba Starszego Apostoła

Co roku do Santiago de Compostela przybywa kilkaset tysięcy pielgrzymów, pieszo, na rowerach, czy też konno. Co kilka lub kilkanaście lat, w czasie Roku Świętego Jakubowego, w którym dzień wspomnienia św. Jakuba Starszego Apostoła przypada w niedzielę, liczba pielgrzymujących podwaja się, a cała Hiszpania nastawiona jest na przyjęcie i ugoszczenie pątników, a także turystów, ciekawych obejrzenia i poznania tej ponad 1200 letniej religijnej tradycji i jednego z największych sanktuariów na świecie.

Historia kultu świętego Jakuba Starszego Apostoła

Kult św. Jakuba Starszego Apostoła rozpoczął się wraz z cudownym odkryciem jego grobu około 814 r., w miejscu, w którym obecnie znajduje się katedra pod jego wezwaniem w Santiago de Compostela. Wiadomość o tym  wydarzeniu zaczęła się szybko rozprzestrzeniać wśród chrześcijan żyjących w niezajętej przez Muzułmanów północnej części Półwyspu Iberyjskiego. Za przykładem danym przez króla Asturii Alfonso II, który uważany jest za pierwszego pielgrzyma, do grobu św. Jakuba, zaczęli tam również wędrować mieszkańcy z terenów Asturii i Navarry. 

król Asturii Alfonso II i biskup Teodomiro przy grobie św. Jakuba

Zachętą dla ludzi spoza Pirenejów była pielgrzymka biskupa Golscheka z Le Puy we Francji, którą odbył w X w. Wielką działalność propagującą pielgrzymki prowadził w XI w. arcybiskup Composteli Gelmírez i mnisi z opactwa Cluny, którzy widzieli w tym pielgrzymowaniu moralną i religijną odnowę dla społeczeństwa i kościoła rozbitego różnymi herezjami. Militarne sukcesy władców Kastylii i Navarry w walce z muzułmańskim Kalifatem Kordoby, a także kres pielgrzymek do Jerozolimy po zajęciu przez muzułmanów Ziemi Świętej, spowodowały gwałtowny wzrost liczby pielgrzymów, wędrujących do grobu św. Jakuba, już od II połowy XI w. Zza Pirenejów pielgrzymują przede wszystkim Francuzi i dzięki przynoszonym przez nich opowieściom, pamiątkom, a także relikwiom św. Jakuba, kult tego świętego rozprzestrzenia się na teren Francji. W ślad za nimi pielgrzymować zaczynają Niemcy, mieszkańcy Niderlandów i Anglicy, którzy przypływają statkami do portów nad Zatoką Biskajską.

Przez całe średniowiecze pielgrzymki do grobu świętego były niezwykle popularne. Grób Świętego Jakuba Starszego Apostoła w Santiago de Compostela stał się, po Ziemi Świętej i Rzymie, najważniejszym celem ówczesnych peregrynacji. Drogę do Santiago nazywano często Drogą Gwiazd – w nawiązaniu do gwiazd konstelacji Mlecznej Drogi, które wędrującym pielgrzymom wskazywały drogę w kierunku zachodnim, do Santiago de Compostela. Z początkiem XVI w., wraz z podbojem Ameryki przez Hiszpanów, kult św. Jakuba dotarł na ten kontynent, jako patron konkwistadorów. Wiele nowozakładanych przez Hiszpanów miast otrzymało w nazwie Santiago (św. Jakub). Po koniec XVIII w. kult św. Jakuba został przejęty przez nawróconych na chrześcijaństwo Indian Ameryki Południowej i Środkowej, który stał się patronem i obrońcą uciśnionych rdzennych mieszkańców.

Początek ery nowożytnej, nazywany renesansem i humanizmem, a w Polsce Odrodzeniem, mimo, że dał ogromny wkład w sztukę sakralną, rozpoczął też powolny proces negacji tak popularnemu do tej pory kultowi świętych i związanemu z tym pielgrzymowaniem. Dodatkowo kres wielkiego pielgrzymowania mieszkańców Europy spowodowały wojny, jakie tyczyły się na terenie Europy od XVII do połowy XX w. Po II Wojnie Światowej grób św. Jakuba odwiedzało rocznie zaledwie 60 do 200 pielgrzymów.

Odrodzenie idei pielgrzymowania do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela dała pielgrzymka Jana Pawła II w 1982 r. i wygłoszenie „Aktu Europejskiego” do zgromadzonych przedstawicieli władz, a także pielgrzymów, których liczba po raz pierwszy w XX w. przekroczyła 1000 osób. Masowy ruch pielgrzymkowy rozpoczął się od Światowego Dnia Młodzieży w 1989 r., podczas którego Jan Paweł II wygłosił emocjonalną, ale też pełną refleksji i wiary, homilię „Droga”. Obecnie, każdego roku Santiago de Compostela odwiedza kilkaset tysięcy pielgrzymów. 

Kult św. Jakuba

Kult św. Jakuba przejawia się przede wszystkim w pielgrzymowaniu do jego grobu w krypcie przebudowanej z dawnego rzymskiego grobowca, znajdującej się pod głównym ołtarzem katedry w Santiago de Compostela. Od samego początku nawiedzenie jego grobu wiązało się z pokutą za najcięższe grzechy i chęcią nawrócenia się na drogę wiary chrześcijańskiej. Pokutę w formie pielgrzymki zadawali spowiednicy w całej Europie zarówno władcom, szlachetnie urodzonym i rycerzom, jak i zwykłym ludziom, dla których ta pątnicza wędrówka była często najważniejszym wydarzeniem całego doczesnego życia. Nie wszyscy mieli możliwość i środki finansowe na odbycie, często kilkumiesięcznej, wędrówki.

Z biegiem lat, za sprawą powracających pielgrzymów i przywożonych przez nich relikwii, misjonarzy z Hiszpanii, oraz uwarunkowań religijnych i politycznych, św..Jakub stał się wszechobecny. Mimo, ze pielgrzymka do grobu świętego Jakuba Starszego Apostoła jest najważniejszym aktem kultu, a katedra w Santiago de Compoestela jest najważniejszym sanktuarium św. Jakuba, na całym świecie powstało wiele innych sanktuariów i kościołów, które mają relikwie św. Jakuba: głowę, kończyny, żebra, szczęki, zęby, fragmenty kości, a nawet włosy z brody, kawałek przypisywanego mu ciała a nawet krople krwi ... i całe ciało. W miejscach tych rozwinął się lokalny kult i przez lata wytworzył swoisty rytuał lokalnych pielgrzymek.

Kult pielgrzymowania do grobu św. Jakuba podtrzymują stowarzyszenia nazywane Bractwami św. Jakuba, zrzeszone w głównej organizacji, jaką jest Arcybractwo w Santiago de Compostela - Archicofradía Universal del Apóstol Santiago.

Relikwie św. Jakuba

Ilość relikwii św. Jakuba znajdujących się na całym świecie budzi często uzasadnione obawy co do ich pochodzenia. Nie było metod i możliwości sprawdzenia autentyczności relikwii przywożonych przez pielgrzymów do diecezji lub parafii, lub kupowanych od handlarzy, głównie w okresie średniowiecza, poza dołączonym pisemnym (często wątpliwym) certyfikatem.  Najwięcej miejsc, w których znajdują się relikwie Świętego Jakuba jest we Francji.  Ponieważ nie każdy mógł udać się do Galicji, powstało wiele miejsc pielgrzymkowych do św. Jakuba. To tłumaczy budowę wielu obiektów sakralnych poświęconych św. Jakubowi, często z małą relikwią świętego i ważniejszych kościołów ze znaczącą relikwią jak stopa, ramię lub głowa, nawet całe ciało. W samej Francji istnieją trzy groby zawierające jego ciało, dziewięć głów i liczne kończyny! Kościół na próżno usiłował zidentyfikować każdą relikwię, jako innego Jakuba, ale wierni widzieli w nich tylko jednego wyjątkowego apostoła. Najbardziej znane to Arras, Toulouse, Chartres, Angers, kaplica Angillon i Echirolles w pobliżu Grenoble, Aire-sur-la-Lys, Cappelle-Brouck i Montrouge. Przeprowadzone na początku XXI w. badania relikwii z Arras I Montrouge potwierdziły wysokie prawdopodobieństwo ich autentyczności.

Francja, miejsca relikwii św. Jakuba

Tuluza, kościół San Sermin, relikwie św. Jakuba

Locquirec, kościół św. Jakuba
relikwiarz krwi św. Jakuba

Od XVII w. w nadmorskiej miejscowości Locquirec w Bretanii, położonej na półwyspie o nazwie Finistère (sic!), mieszkańcy oddają cześć ciału św. Jakuba Starszego Apostoła, które według spisanych przekazów, przywiezione zostało statkiem z Santiago de Compostela, by ukrycia przed spodziewanym napadem na Galicję floty angielskiej pod dowództwem Francisa Drake’a. W kościele św. Jakuba, wybudowanym w połowie XVII w., znajduje się relikwiarz z ciałem Apostoła. Jest również relikwia krwi św. Jakuba, z potwierdzeniem autentyczności wydanym przez papieża Leona XIII w 1887 r. 25 lipca relikwiarz z ciałem św. Jakuba w uroczystej morskiej procesji, jest przewożony statkiem wzdłuż półwyspu Finistère w Bretanii.

Kult św. Jakuba w Polsce

Kult św. Jakuba wprowadzili, za czasów panowania Kazimierza Odnowiciela, benedyktyni pochodzący z Leodium (obecnie Liège), w którym to mieście od początku pielgrzymowania rozwinął się kult św. Jakuba, za sprawą przywiezionej tam relikwii Apostoła. W XI w. było już 15 kościołów pod jego wezwaniem. Najstarsze kościoły w diecezji kieleckiej wybudowane zostały pod jego wezwaniem. Na początku XVI w., według arcybiskupa Jana Łaskiego, w diecezji gnieźnieńskiej było 28 kościołów pod wezwaniem św. Jakuba. W XVI w na Kazimierzu (obecnie dzielnica Krakowa), działała szkoła pod patronatem św. Jakuba. W diecezji krakowskiej w XV w. było 28 kościołów pod wezwaniem Apostoła. Najstarsze pochodzą z XI-XII , większość z XIII w.

Obecnie jest 146 parafii pod wezwaniem św. Jakuba, kościołów i kaplic 164. Są to m.in. bazylika archidiecezjalna w Szczecinie, konkatedra w Olsztynie, bazylika w Nysie. W Polsce jest 5 sanktuariów św. Jakuba Starszego Apostoła: w Jakubowie, Lęborku, Brzesku, Szczyrku i w Małujowicach, ustanowione w 2016 r. Relikwie znajdują się także w kościołach św. Jakuba w Sączowie, Łebie, Więcławicach i Podegrodziu.

Szczyrk, sanktuarium św. Jakuba, relikwiarz

Najstarsze zachowane wizerunki św. Jakuba pochodzą z XV w. W Katalogach Zabytków zarejestrowanych jest ok. 120 wizerunków św. Jakuba.

Sandomierz, św. Jakub

Camino de Santiago

Droga Świętego jest szlakiem pielgrzymkowym do grobu św. Jakuba Starszego Apostoła znajdującego się katedrze św. Jakuba w Santiago de Compostela w Galicji w północno-zachodniej Hiszpanii. Pierwsze szlaki prowadziły dawnymi starożytnymi drogami. Wraz z rozwojem w średniowieczu  ruchu pielgrzymkowego powstawały nowe drogi, będące też traktami handlowymi. Po Apelu Europejskim Jana Pawła II i odnowieniu pod konie XX w.  tradycji pielgrzymowania do groby świętego Jakuba Parlament Europejski w 1987 r. ustanowił Camino de Santiago Pierwszym Szlakiem Kulturowym Europy, nadając mu oprócz znaczenia religijnego, t6akze charakter świecki. 

W Polsce Drogi św. Jakuba powstają  od  2004 r., łącząc się z podobnymi drogami w krajach sąsiednich:  w Rosji, Litwie, Ukrainie, Słowacji, Czechach i w Niemczech, w „sieć dróg, która oplotła Europę” (JP II), prowadzących do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela. Drogi znakowane są uniwersalnym symbolem pielgrzymów jakubowych – Muszlą św. Jakuba.

Patronat św. Jakuba

W Kościele Zachodnim Jakub Starszy jest patronem Hiszpanii i Portugalii, oraz walk z islamem, zakonów rycerskich, opiekunem pielgrzymów. W Kościele Wschodnim patronuje rybakom, którzy zanoszą do niego modlitwy o obfite połowy i szczęśliwe wiatry. Jest również patronem wojowników, aptekarzy, pielgrzymów, robotników, żebraków; dawniej był patronem woskarzy,  kapeluszników. Jest opiekunem jabłek i ziemiopłodów; wzywany w modlitwach o pogodę i w przypadku reumatyzmu.

Dzień św. Jakuba

Wspomnienie św. Jakuba Starszego Apostoła przypada na różne dni w roku.

25 lipca Święto liturgiczne obchodzone jet w kościele katolickim, anglikańskim i ewangelickim,

30 grudnia wspominane jest przeniesienia relikwii,

3 stycznia w kościele ormiańskim obchodzone jest święto przeniesienie głowy Apostoła do katedry św. Jakuba w Jerozolimie.

Cerkiew prawosławna dwukrotnie wspomina apostoła Jakuba:

30 kwietnia /13 maja według kalendarza gregoriańskiego),

30 czerwca /13 lipca  (Sobór dwunastu apostołów).

Ikonografia św. Jakuba Starszego Apostoła.

W ikonografii św. Jakub Starszy przedstawiany jest jako starzec o silnej budowie ciała, z niedługą brodą. Atrybuty, jakie mu towarzyszą, dają mu różną prezentację wynikającą z historii i legendy o Apostole.

Święty Jakub Starszy Apostoł

Jest to najstarsza prezentacja, jako biskupa Jerozolimy, w ornacie ze stułą, z księgą Nowego Testamentu, występująca głównie w ikonach Kościołów Wschodnich,  lub współczesnych obrazach wzorowanych na tych ikonach. Często mylony jest ze św. Jakubem Sprawiedliwym.

Święty Jakub Męczennik

Przedstawiany w szatach biskupa i z mieczem. Święty Jakub był biskupem Jerozolimy. Jako pierwszy wśród apostołów poniósł śmierć męczeńską przez ściecie mieczem w 44 r. z rozkazu Heroda Agryppy I, wnuka Heroda I Wielkiego.

Święty Jakub pielgrzym

To najbardziej rozpowszechniona prezentacja Apostoła, wędrującego boso, lub odpoczywającego pielgrzyma, ubranego w tunikę, lub pelerynę, z laską i muszlą przegrzebka, oraz dość często noszącego kapelusz z szerokim rondem.

Santiago Matamoros

Święty Jakub pogromca Maurów reprezentowany jest jako rycerz z mieczem na koniu, tratujący muzułmanów. Jest to ikonografia upamiętniającą legendarną interwencję świętego podczas bitwy pod Clavijo.

Santiago del Espaldarazo – del Accolade

W kaplicy Santiago y Asuncion  w Monasterio de Las Huelgas jest polichromowana drewniana rzeźba z XIII w. przedstawiająca świętego Jakuba siedzącego z podniesionym mieczem w prawej dłoni, wykorzystywana jest podczas ceremonii pasowania na rycerzy.

Santiago Mataindios

Święty Jakub pogromca Indian w Ameryce Południowej i Środkowej podczas konkwisty Hiszpanów na ten kontynent w XVI i XVII w., przedstawiany jako rycerz na koniu nad leżącymi na ziemi postaciami Indian. Sto lat później ten sam konny wizerunek św. Jakuba stał się patronem i orędownikiem zniewolonych mieszkańców tych terenów, zmieniając przydomek na Tlateloco.