15. Odkrycie grobu świętego Jakuba

Wielu ludzi zainteresowanych kultem św. Jakuba Starszego Apostoła, a także wielu historyków i archeologów zastanawia się nad tym, jaka była historia grobu tego świętego od jego śmiercią w 44 r. naszej ery, do odkrycia miejsca pochówku w pierwszej połowie IX w. Najstarsze zachowane dokumenty pochodzą dopiero z XI w. i nie można ich uznać za w pełni wiarygodne źródło informacji. Dużą, wiarygodną informację o tym okresie dostarczyły badania archeologiczne przeprowadzone w XIX i XX w. Opowieść, a raczej legendę, o odkryciu grobu świętego Jakuba Starszego Apostoła została uzupełniona informacjami o historii regionu Galicji między IV a IX wiekiem, królestwie Asturii, pierwszym pielgrzymie, jakim był król Alfnso II el Casto, a także o Concordia Antealtares, najstarszym zachowanym dokumencie z 1077 r., w którym, między innymi zapisami, wymieniono fakt odkrycia grobu św. Jakuba i budowy bazyliki.

Święty Jakub, tryptyk. lewe skrzydło nauczanie, prawe skrzydło transatio, środek odkrycie grobu

Galicja między IV a IX w.

Kiedy w Cesarstwie Rzymskim w IV w. chrześcijaństwo zostało uznane za oficjalną religię, w odległych zakątkach imperium zaczęły się powstawać ruchy ariańskie, oparte na idei manicheizmu i gnostycyzmu . Na terenie dzisiejszej Galicji na przełomie Iv i V w rozwinął się sekta założona przez biskupa Avilii Pryscyliana. Mimo potępienia jej i skazania na śmierć Pryscyliana, wielu mieszkańców tej rzymskiej Finis Terrae nadal kultywowało zasady wiary stworzone przez jej twórcę. Powolny upadek Rzymu i najazdy germańskich plemion Swebów, którzy na terenie dzisiejszej Portugalii, Galicji i Asturii utworzyli samodzielne państwo.

Główną religią w królestwie Swebów stał się właśnie pryscylianizm. Doprowadza do zatargów a nawet walk miedzy arianami a katolikami.  Dla wzmocnienia pozycji katolików arcybiskup Bragi tworzy biskupstwo w Iria (Iria Flavia), jednak następujące najazdy plemion gockich i utworzenie na pozostałej części Półwyspu Iberyjskiego Królestwo Wizygotów, powodują zniszczenie i upadek gospodarczy tego regionu. Wielu mieszkańców opuszcza tereny królestwa Swebów i przenosi się na tereny zajęte przez katolickich Wizygotów. Wyludnia się Assegonium i tereny wokół niego. W drugiej połowie VI w., pod naciskiem arcybiskupa Bragi i króla Wizygotów, król Swebów Teodomar przechodzi na katolicyzm.  Kilkanaście lat później, pod koniec VI w., królestwo Swebów zostaje podbite przez Wizgotów, którzy stają się jedynymi władcami Półwyspu Iberyjskiego. Nie są jednak zainteresowani ponownym zaludnieniem tych terenów, odległych od Toledo stolicy ich królestwa. Próbę podejmuje arcybiskup Bragi zakładając w pobliżu dawnego Assegonium klasztor poświęcony San Fiz, wokół którego tworzy się nowa osada o nazwie Solovio.

Santaigo de Compostela kościół San Fiz de Salavio z XII w., wybudowany w miejscu wczesnośredniowiecznego (VI w?) klasztoru pod wezwaniem San Fiz

Mieszkańcy chowają swoich zmarłych w istniejącej nekropolii przy lesie Libredón. Docierają nieliczni pielgrzymi, chcący nawiedzić grób św. Jakuba i otrzymać jego relikwie przez potarcie płótnem jego grobu. W VIII wieku miejsce to ponownie opustoszało, przez śmierć lub ucieczkę ludności, spowodowane inwazją (konkwistą) muzułmańską na Półwysep Iberyjski rozpoczętą się w 711 roku. Zburzony został klasztor San Fiz de Solovio i ginie też pamięć o grobie św. Jakuba. Bitwa nad rzeką Gualante położyła kres królestwu Wizygotów. Opustoszałe tereny stają się ziemią niczyją, bo Arabowie nie są za bardzo zainteresowani ich kolonizacją.

Królestwo Asturii

Większość ocalałych z pogromu chrześcijan uciekła na północ na niewielki skrawek półwyspu, chroniony wysokimi górami Kantabryjskimi, gdzie w 718 r. powstaje Królestwo Asturii. Umocnione zwycięstwem nad muzułmanami w wąwozie Covadonga w 722 r., w drugiej połowie VIII w. rozpoczyna rekonkwistę, wykorzystując wewnętrzne konflikty w kalifacie Cordoby. Zajmowane są stopniowo północne tereny Półwyspu Iberyjskiego. W 795 r. w skład Królestwa Asturii wchodzi dzisiejsza Galicja i północna Portugalia, a także południowa część Gór Kantabryjskich i tereny wokół León, dawnego rzymskiego Legio Septima Gemina. Ludność boi się jednak zasiedlać te tereny, w obawie przed ponownymi najazdami muzułmanów.

Najważniejszym w tym czasie miejscem dla chrześcijan staje się stolica Królestwa Asturii Oviedo. Tutaj w Camara Santa w kościele Zbawiciela (iglesia San Salvador) król Alfonso II gromadzi najcenniejsze relikwie umieszczone w relikwiarzu o nazwie Santa Arca: cząstka Prawdziwego Krzyża , fragmenty Korony Cierniowej i Grobu Świętego , okruchy chleba z Ostatniej Wieczerzy, krystaliczna ampułka zawierająca krople krwi z ikony Berytusa , laskę Mojżesza i trochę manny, relikwie apostołów, a także płaszcz, który Matka Boża podarowała Ildefonsowi z Toledo, oraz sudarion, czyli chusta, którą owinięta była głowa zmarłego Chrystusa w grobie i do tego miejsca zaczęli zmierzać pątnicy, podnosząc w ten sposób prestiż i znaczenie Oviedo w chrześcijańskim świecie.

Oviedo, Camara Santa, na pierwszym planie Santa Arca

Odkrycie grobu św. Jakuba

Na początku IX wieku w ruinach dawnego klasztoru San Fiz de Solovio, nad którymi opiekę miał biskup z Iria Flavia Théodomir, mieszkał pustelnik o imieniu Pelayo. Pewnej nocy, legendy podają różne daty między 813 a 829 r., ujrzał nieziemskie światła w lesie Libredon, i przekazane przez aniołów objawienie, że jest to miejsce pochowania Apostoła Jakuba Starszego. Powiadamia o tym biskupa Iria Flavia, Théodomira. Biskup, chcąc przed podjęciem decyzji doznać napełnienia Duchem Świętym, zarządza trzy dni czuwania, postu i modlitwy a następnie nakazuje przeszukanie wskazanego miejsca. Odkryty zostaje w środku lasu, mały budynek z ołtarzem i kamiennymi sarkofagami przysypanymi ziemia.

Wewnątrz odkopanych sarkofagów znajdowały szczątki starszego mężczyzny bez głowy, a obok dwóch młodszych. Théodomir przypomniał sobie opowieści, jakie czasami ludzie opowiadali o tajemniczym grobie jakiegoś świętego, które potwierdzały usłyszane słowa od pustelnika Pelayo.  Biskup, w pełni swej wiary, potwierdził, ze jest to grób w którym pochowano Świętego Jakuba, którego jak podają Dzieje Apostolskie”, cięto mieczem w Jerozolimie. Zatarte już częściowo  napisy wyryte na dwóch pozostałych sarkofagach pozwoliły mu na odczytanie imion Atanazego i Teodora, którzy, jak mówiły opowieści starszych ludzi, byli uczniami Apostoła Jakuba.

Biskup Théodomir uznał, że jest to wydarzenie o wielkiej wadze i znaczeniu dla całej chrześcijańskiej Asturii i niezwłocznie udał się na dwór króla Alfonso II do Oviedo. Został wysłuchany, ale władca nie podjął żadnej decyzji dotyczącej tak ważnego odkrycia grobu Jakuba Starszego Apostoła. Król był pragmatykiem, a jego głównymi zadaniami było utrzymanie królestwa, otoczonego przez muzułmański Kalifat Cordoby, oraz zapewnienie prestiżu i znaczenia stolicy jego kraju wśród chrześcijan. Obawiał się, że powstanie nowego chrześcijańskiego sanktuarium, położonego na obrzeżach królestwa, może spowodować ponowny najazd muzułmanów. Z drugiej jednak strony zależało mu na ponownym zasiedleniu opustoszałych terenów Galicji i wzmocnieniu obrony tych terenów. Postanowił więc zobaczyć to miejsce i rok później odbył pielgrzymkę do grobu św. Jakuba, wraz z całym swoim dworem.

Pierwszy odcinek drogi był na pewno trudny, bo pielgrzymi musieli przedostać się przez wysokie Góry Kantabryjskie, które do tej pory skutecznie broniły Oviedo, ale od miasta Lugo, w którym zostali przyjęci przez tutejszego biskupa, droga była już łatwiejsza, bo na wielu odcinkach zachowała się dawna rzymska droga Via XIX z Lugu Augusti (Lugo) do Bracara Augusta (Braga), przebiegającej obok dawnego Assegonium i nekropolii, na której znajdował się grób św. Jakuba. Kiedy pielgrzymka królewska dotarła na miejsce biskup Théodomir wprowadził króla do wnętrza grobowca.

Król ukląkł przy otwartym sarkofagu. Musiało to być dla niego mocne przeżycie, bo powstawszy z klęczek ogłosił świętego Jakuba patronem królestwa i postanowił ufundować kościół nad jego grobem. Miejsce to nazwał Locus Sancti Jacobi i zezwolił na lokację osady. Biskup Théodomir mianował pustelnika Pelayo na kustosza tego nowego sanktuarium.

Król Alfonso II el Casto (Czysty) ponownie udał się na pielgrzymkę do grobu świętego Jakuba Starszego Apostoła w 834 r., by uczestniczyć w konsekracji ufundowanej przez siebie pierwszej bazyliki pod wezwaniem św. Jakuba w Locus Sancti Jacobi. Osada, która zaczęła powstawać obok bazyliki, została nazwana Compostela, od nazwy Campus Stellae (pole gwiazd), wywodzącej się z jaśniejąca na niebie Drogi Mlecznej, której konstelacje gwiazd pod koniec listopada i na początku grudnia ustawione są prawie pionowo dając niezwykle mocne światło.

Pierwszy pielgrzym

Czy król Asturii Alfonso II el Casto był pierwszym pielgrzymem nawiedzającym grób św. Jakuba Starszego Apostoła? Na pewno był pierwszym historycznym pielgrzymem, który jest wymieniony w najstarszym zachowanym dokumencie, którym jest Concordia Antealtares, pochodzący z 1077 r. Podaje on informacje o odkryciu grobu św. Jakuba, oraz budowie bazyliki, a potem katedry św. Jakuba. Grób św. Jakuba musiał być nawiedzany już we wcześniejszych wiekach, bo o tym mogą świadczyć badana archeologiczne krypty, które pokazały istnienie korytarza wokół ediculo i otworów umożliwiających najprawdopodobniej dotykanie znajdujących się tam sarkofagów. Budowa w Królestwie Wizygotów, obejmującym w VI i VII w. swym zasięgiem Półwysep Iberyjski i Akwitanię, kilku kościołów pod wezwaniem św. Jakuba może wskazywać na istnienie na tym terenie kultu tego świętego.

Concordia Antealtares

 

Rękopis z 1077 r., napisany w języku łacińskim jest pierwszym tekstem, który szczegółowo opisuje śmierć apostoła Santiago przewiezienie jego ciała na Półwysep Iberyjski  i jego pochówek w Galicji, cudowne odnalezienie jego grobu, oraz  powstanie katedry św. Jakuba.

Klasztor São Paio de Antealtares został założony w IX wieku przez zakonników, którzy strzegli grobu Apostoła. W 1075 r. Zdecydowano o rozbudowie przedromańskiego kościoła w Santiago i konieczne jest osiągnięcie porozumienia z tą wspólnotą São Paio. Umowa, jaka została zawarta, w której mnisi benedyktyńscy przepisują ziemię przylegającą do klasztoru na potrzeby budowy nowej katedry, znajduje odzwierciedlenie w Concórdia de Antealtares , dokumencie podpisanym przez opata z klasztoru św. Paio z Antealtares w Santiago de Compostela  i Diego Páez  biskupa Composteli . Reprezentowane przez nich organizacje były, od czasu odkrycia grobu, odpowiedzialne za opiekę nad relikwiami św. Jakuba i jego kultem. Wymienia się w nim, że mnisi klasztoru mieli obowiązek nieustannej modlitwy do Apostoła, za co otrzymali połowę ofiar składanych na jego ołtarz. Przed budową nowej, romańskiej katedry w Composteli zakonnicy zgodzili się na czasowe zaprzestanie otrzymywania takich dochodów (w praktyce już nigdy ich nie odzyskali) i pozwolili na budowę, mającą na celu powiększenie otoczenia grobowca apostolskiego, jako miejsca pielgrzymkowego, poprzez zajęcie części budynku kościoła klasztornego, który musiał zostać odbudowany w innym miejscu, pokrywającym się z obecnym układem klasztoru San Paio de Antealtares.