21. Relikwie świętego Jakuba w Tuluziue

 

"Istnieją cztery drogi we Francji, które prowadzą do Santiago de Compostela, łączą się w  jedną w Puente la Reina na terytorium Hiszpanii. Jedna z nich prowadzi przez Saint-Gilles, Montpellier, Tuluzę i Somport ”. Tak pisze mnich z Poitou Aymeric Picaud w awoim XII wiecznym Przewodniku Pielgrzyma, Wymienia też Stolicę Langwedocji została jako ważne miejsce na Via Tolosana, gdzie znajduje się grób pierwszego biskupa Tolosa (Tuluzy) św. Saturnina (San-Sernin). Nie wspomina on nic o nieistniejącym obecnie kościele św. Jakuba (Saint-Jacques) i znajdujących się w nim relikwiach św. Jakuba, które jak głosi legenda, znalazły się tam już od koniec VIII wieku, za sprawą króla Franków Karola Wielkiego.

Główne Drogi Świętego Jakuba we Francji

Relikwie świętego Jakuba we Francji.

Historia wojny jaką toczył Karol Wielki w latach 777 – 778 na Półwyspie Iberyjskim, rozbudowana legendarnymi opowieściami zamieszczonymi w Codex Calixtinus i średniowiecznej Historii Francji, przypisuje królowi Państwa Franków przywiezienie z tej wyprawy relikwii świętego Jakuba Starszego Apostoła. Na tej podstawie powstały lokalne legendy opowiadające o znajdujących się w niektórych kościołach doczesnych szczątkach tego świętego. Bardzo szybko miejsca te stały się ośrodkami kultu świętego Jakuba, gromadząc rzesze pielgrzymów nawiedzających swojego patrona. Na przełomie XVIII i XIX wieku, podczas zamieszek i rewolucji na terenie Francji, wiele z nich zaginęło, a sanktuaria św. Jakuba przestały istnieć.

Przykładem słynnego średniowiecznego sanktuarium, które nawiedzali pielgrzymi, było miasto Angres, w którym jak opowiadają miejscowe legendy, znajdował się sarkofag z kośćmi św. Jakuba, a który zaginął w czasie Rewolucji Francuskiej. W Echirolles, obecnym przedmieściu Grenoble, uważano, że w tamtejszej kaplicy zamku Saint-Jacques znajduje się ciało św. Jakuba Starszego Apostotoła. Mieszkańcy czcili go, jako uzdrowiciela i obrońcę przed Dracami, złymi demonami rzeki Drac aż do 1721 r., w którym władze kościelne oficjalnie zdementowały fakt istnienia relikwii i zakazały kultu.

Współcześnie dwa miasta we Francji szczycą się posiadaniem w swoich kościołach legendarnych relikwii przywiezionych przez Karola Wielkiego. Jest to miasto Arras na północy Francji i Tuluza położona na południu u podnóża Pirenejów, przy jednej z najstarszych Dróg Jakubowych – Via Tolosana.

Relikwie św. Jakuba w kościele Saint-Jacques w Tuluzie.

Legenda opowiadana przez mieszkańców Tuluzy została w 1547 r., w raporcie z próby zweryfikowania autentyczności relikwii świętego Jakuba, tak opisana:

„Pradziadkowie naszych pradziadków mówili, że cesarz Franków Karol Wielki przywiózł relikwie i zbudował kościół Saint-Jacques w Tuluzie. W ołtarzu umieścił ciało św. Jakuba, pod filarem relikwiarz z jego głową, a po prawej stronie ołtarza relikwie Saint Quiterie z Zubiri. Mówili też, że cesarz sam miał namalować głowę świętego Jakuba z muszlami po obu jej stronach”.

Tuluza w XIII w.,
katedra Saint-Etienne (po lewej), klasztor kanoników (w środku), nieistniejący już  kościół Saint-Jacque (po prawej 

Z dalszej opowieści wynika, ze relikwie św. Jakuba od początku zostały otoczone wielkim kultem. Filar, przy którym znajdował się relikwiarz głowy, został wyposażony w żelazne gwoździe, na które można było osadzić zapalone świece. Aby potwierdzić tą legendę karolińską, pokazywany był wiernym i pielgrzymom „Olifant”, czyli róg z kości słoniowej używany przez Rolanda, który posiadał szczególne pęknięcie które, jak głosi legenda, spowodował Roland uderzajac w niego mieczem „Durendal”  tuż przed swoją śmiercią .

 Olifant, róg Rolanda przywieziony przez Karola Wielkiego. Muzeum Paula Dupuya w Tuluzie

Pielgrzymi do Tuluzy przybywali już wcześniej do grobu św. Saturnina znajdującego się w kościele pod jego wezwaniem. Od X w. szlakiem, nazwanym od tego miasta Via Tolosana, zaczęli wędrować pielgrzymi z południa Francji i z Włoch w kierunku Composteli, jak początkowo nazywano dzisiejsze miasto Santiago de Compostela, by w nakazanej lub własnej pielgrzymce nawiedzić grób św. Jakuba. Docierając po drodze do Tuluzy przeżywali wielkie zaskoczenie znajdując tutaj jego doczesne szczątki. Wielu z nich wędrowało jednak dalej, niosąc tą wiadomość do Hiszpanii. Sprawa stała się głośna i zrodziła trwający do dziś konflikt między tymi dwoma miastami, o posiadanie doczesnych szczątków świętego Jakuba Starszego Apostoła. W pierwszej połowie XII w. konflikt ten pogłębiony został jeszcze przez biskupa Composteli Diego Gelmireza, który nakazał zamurowanie krypty z sarkofagiem św. Jakuba, uniemożliwiając w ten sposób pielgrzymom bezpośredni kontakt z relikwiami. Nie pomogło w wygaszeniu tego sporu, ostre w swej wymowie, stwierdzenie umieszczone w Codex Calixtinus (Liber Sancti Jacobi), że:

„Niech więc rumienią się rywale zza gór, którzy twierdzą, że mają coś o nim lub jego relikwie. Jest tu [w Composteli] całe ciało Apostoła, bosko oświetlone niebiańskimi drogocennymi kamieniami, trwale uhonorowane boskimi i pachnącymi zapachami, ozdobione błyszczącymi niebiańskimi świecami, uhonorowane anielskim i skrupulatnym szacunkiem”.

W tym czasie w Tuluzie zaczęły rywalizować o pielgrzymów dwa kościoły: katedra Saint-Etienne (św. Szczepana) usytuowana w XI w. w miejscu pierwszego kościoła zbudowanego w III w. przez biskupa Saturnina, związana mocno z opactwem Cluny i bazylika San-Sernin zbudowaną nad grobem św. Saturnina, podległa bezpośrednio papieżowi. Kościół Saint-Sernin był jednym z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych na średniowiecznym Zachodzie ze względu na posiadanie około dwustu relikwii (w tym sześciu apostołów). W cieniu tej rywalizacji pozostawał niewielki kościół św. Jakuba.

Tuluza, bazylika Saint-Sernin. Widok na kaplice ambitu. 

Relikwie świętego Jakuba w bazylice Saint-Sernin w Tuluzie.

Konieczność odpowiedniego zabezpieczenia przed kradzieżą relikwii św. Jakuba przez coraz liczniej przybywających pielgrzymów spowodowała, że opiekujące się nimi Bractwo Świętego Jakuba postanowiło w 1354 r. przenieść ciało i głowę św. Jakuba do bazyliki Saint-Sernin. 15 października 1385 roku ciało św. Jakuba zostało przeniesione do luksusowej arki w kształcie kościoła, będącej darem od księcia Berry Jeana de Cardaillac i umieszczone w obszernej wnęce w dolnej krypcie pod chórem modlitewnym. Był to najokazalszy relikwiarz w tym kościele po relikwiarzu św. Saturnina. 

relikwiarz św. Jakuba w krypcie dolnej bazyliki Saint-Sernin w Tuluzie.

Ze składek członków bractwa i mieszkańców Tuluzy wykonano relikwiarzowe popiersie św. Jakuba o niezwykłym bogactwie i umieszczono w ambicie między innymi relikwiami świętych.

Tuluza bazylika Saint-Sernin. Obejście (ambit) chóru modlitewnego

Liczni średniowieczni pielgrzymi (ponad 20 000 rocznie) nawiedzali bazylikę w drodze do Santiago de Compostella lub przybywali tylko do grobu św. Saturnina. Mieli dostęp do ponad 200 relikwii świętych usytuowanych w dwóch bocznych nawach oraz 9 kaplicach, szafach i gablotach znajdujących się przy obejściu (ambicie) chóru modlitewnego. Tam też umieszczony został relikwiarz z głową św. Jakuba. W tym czasie pielgrzymi nie mieli wstępu do krypt, gdzie w górnej krypcie znajdował się, między innymi, relikwiarz Prawdziwego Krzyża, a w dolnej w sześciu kaplicach umieszczono relikwiarze świętych Filipa i Jakuba Mniejszego, Szymona i Judy, Symphoriena i Kastora, Jakuba Starszego, Edmonda, Gillesa oraz dwa relikwiarze Świętego Ciernia. 

Tuluza, bazylika Saint-Sernin, kaplice przy ambicie. 

Spór o relikwie świętego Jakuba.

Spór między Tuluzą i Compostela wokół relikwii ciała św. Jakuba był nadal zaciekły, bo trudno było ustalić, kto ma prawdziwe szczątki Apostoła, a relacje tych którzy je widzieli były często bardzo różne.

Kanonicy z bazyliki Saint-Sernin utrzymywali, że u nich jest:

„ciało św. Jakuba i jego głowa oraz ciało św. Jakuba Mniejszego, z wyjątkiem jego głowy, która jest w Galicji”. 

Większość przybywających do Compostli przekonana była, że widzą wystawiony w ołtarzu prawdziwy relikwiarz głowy św. Jakuba Starszego Apostoła. Potwierdzają to w 1325 r. francuscy pielgrzymi, którzy powrócili: 

„Z Composteli, gdzie jest głowa chwalebnego apostoła Saint Jacques Majeur ”. 

Nie było w tym nic dziwnego, bo w Composteli nikt nie był wpuszczany do krypty, w której znajdował się grób i tylko głowa św. Jakuba, zabrana w XII w. z Bragi przez biskupa Composteli  Diego Gelmireza, znajdująca się w relikwiarzu zamówionym przez arcybiskupa Bérangera de Landore na początku XIV w. Relikwia ta była pokazywana pielgrzymom na głównym ołtarzu podczas liturgii, a słowo Santiago powstałe z połączenia słów San Jago, czyli święty Jakub, nie określało konkretnie, którego Jakuba Apostoła oznacza.

Kupiec z Valenciennes Jean de Tournai, który w latach 1488 – 89 odbył pielgrzymkę do Jerozolimy, Rzymu i Composteli, w pamiętniku z tej podróży napisał, że  podziwia ten:

„bardzo szlachetny i pobożny klejnot…”. 

Wspominał także, że ​​widział w Tuluzie:

„ciała dwóch świętych Jakubów” 

i w dalszej części swojej opowieści konkluduje:

„Dla mnie ciało jest w Tuluzie, a głowa w Saint-Jacques [Santiago de Compostela]. Podsumowując, nie chcę o tym debatować. On [święty Jakub] jest w raju, a ja kończę i … ”.

Arnold von Harff, niemiecki szlachcic i pielgrzym, po odwiedzeniu Jerozolimy i Rzymu przybył pod koniec XV w. do katedry w Composteli, o czym napisał:

„Ciało św. Jakuba Większego jest w ołtarzu głównym. Niektórzy mówią, że jest w Tuluzie w Langwedocji…”.

Jérôme Münzer, niemiecki podróżnik, humanista, lekarz, geograf i kartograf, po odwiedzeniu w 1494 roku Santiago de Compostela, w książce „Itinerarium siue peregrinatio excellentissimi viri artium ac vtriusque medicine doctoris Hieronimi Monetarii de Feltkirchen ciuis Nurembergensis” stanął po stronie Tuluzy: 

„Ci z Composteli, którzy twierdzą, że mają Świętego Jakuba u siebie, polegają tylko na łatwowierności, aby to potwierdzić. Mieszkańcy Tuluzy mają po swojej stronie historię, która świadczy o tym, że Karol Wielki po podbiciu Hiszpanii zabrał św. Jakuba i wiele innych relikwii, które rozprowadził po całej Galii ”.

W połowie XVI wieku arcybiskup Composteli dał wyraz swojej irytacji spowodowanej tym, że Tuluza stara się konkurować z galicyjską katedrą, słowami dominikanina: 

„Co mam powiedzieć, że głowa apostoła Jakuba, według chełpliwych Galów, przywiezionych z Galicji przez Karola Wielkiego, jest pokazany w Tuluzie i że ślub pielgrzymki do Composteli jest spełniony tylko wtedy, gdy zostanie ukończony w Tuluzie? Nie jesteśmy nieświadomi, że naród galijski jest ekspertem w takich cnotliwych kłamstwach ” 

I miał w tym dużo racji, bo pielgrzym chcący wstąpić do Bractwa Świętego Jakuba musiał okazać: „compostelę i świadectwa opiekuna świętych relikwii w Saint-Sernin, które potwierdzało ich odwiedzenie” 

Czasy współczesne w bazylice San-Sernin. 

Bazylika Saint-Sernin cudem uniknęła ograbienia i dewastacji podczas Rewolucji Francuskiej w latach 1787-99,  ale popiersie z relikwiami głowy św. Jakuba zniknęło. Wykonana została, niezbyt udana, kopia czternastowiecznego relikwiarzowego popiersia św. Jakuba (już bez relikwii głowy) i umieszczona w szafce na ścianie ambitu, miedzy kaplicą Saint Martial, Saint Cyr i Saint Julitte, a kaplicą Saint Sylve, gdzie znajduje się do dziś. 

Tuluza, bazylika Saint-Sernin,  na ścianie pomiędzy kaplicami szafka z popiersiem świętego Jakuba. 

Popiersie świętego Jakuba Starszego Apostoła (Jacque le Majeur) wykonane w XIX w. 

W XIX w. bazylika Saint Sernin poddana została przebudowie, która usunęła wcześniejsze modernizacje i przebudowy, przywracają jej pierwotny, jednolity styl bazyliki romańskiej. Przebudowano krypty pod chórem modlitewnym, by umożliwić pielgrzymom nawiedzanie relikwii świętych tam znajdujących się. Podczas prac rekonstrukcyjnych w kryptach odnalezione zostały mury pierwszego budynku - kaplicy (?) zbudowanego w IV w. nad grobem św. Saturnina. Na ścianach tych odkryte zostały polichromie, na których zidentyfikowano kilka przedstawień postaci apostoła Jakuba, ale z uwagi na ówczesną ideę rekonstrukcji jednostylowej, w tym przypadku romańskiej, wszystkie elementy późnorzymskie i przedromańskie zostały usunięte. 

Tuluza, bazylika Saint-Sernin. Krypta Górna

Tuluza, bazylika Saint-Sernin. Krypta Dolna

Relikwiarz z 1385 r. ufundowany przez księcia Berry, zawierający kości św. Jakuba, szczęśliwie ocalał w czasie rewolucyjnych zamieszek i po rekonstrukcji bazyliki został umieszczony w kaplicy w Dolnej Krypcie. 

Tuluza, bazylika Saint-Sernin.
Kaplice z relikwiarzami św. Jakuba (lewa strona) i św. Jana Chrzciciela (prawa strona)

Dzisiaj w XXI wieku niewielu jest pielgrzymów zmierzających do Santiago de Compostela szlakiem Via Tolosana, nawiedzających po drodze relikwie świętych w bazylice San-Sernin w Tuluzie i modlących się przy doczesnych szczątkach św. Jakuba. Więcej jest turystów, którzy przede wszystkim oglądają barokowy skrzyniowy sarkofag świętego Saturnina umieszczony pod wielkim baldachimem znajdujący w głównym ołtarzu, potem spokojnie spacerują obejściem wokół chóru modlitewnego i szerokimi schodami przechodzą przez kryptę górna i dolną.

Tuluza, bazylika Saint-Sernin. Sarkofag z relikwiami św. Saturnina w ołtarzu głównym.

Refleksja nad relikwiami.

Wiele jest relikwii św. Jakuba, i ich ilość nikogo z wierzących nie dziwi.  Wierni potrzebują pobliskich sanktuariów, w których utrzymuje się kult relikwii św. Jakuba, gdzie mogą medytować, składać ofiary i wota. Nie jest to istotne, czy są prawdziwe i czy potwierdza je tylko tradycja lub legenda, bo nie do nich kierowane są modlitwy pielgrzyma, lecz do świętego, które one w jakiś sposób reprezentuja. Już w XII wieku mnich Guibert de Nogent stwierdził, że:

„ci, którzy szanują fałszywe relikwie, nie wiedząc o tym, nie grzeszą”.

W 1408 roku uczony i teolog francuski, uczestnik Soboru w Konstancji, Jean Gerson w mocnym apelu pisał, że pielgrzymi nawiedzający relikwie nawet, jeśli są w błędzie, nie są całkowicie winni, zaleca im, aby to nadal czynili:

„Co stałoby się z kultem relikwii w wielu kościołach, a nawet w naszym własnym, gdyby wszystkie różnice zdań w tych sprawach zostały uznane za błędy nie do zaakceptowania, gdyby następnie stwierdzono, że wiara nałożona nam na serca musi zostać zdjęta? Czy kiedykolwiek kościół lub klasztor kwestionował, że ​​ma relikwię, o której posiadaniu twierdził inny kościół? Widzimy na przykład niezliczone ilości głów św. Jana Chrzciciela oraz ciała świętych Benedykta, Magdaleny, Łazarza i innych. Zatem nic nie stoi na przeszkodzie, aby te dwie nasze sprzeczne relikwie [św. Jakuba] pozostały na swoich miejscach, a jeśli ci, którzy je czczą, nie są w prawdzie, otrzymali przynajmniej dowody wystarczająco wiarygodne, aby ich działanie było godne pochwały i należy ich bronić przed jakimikolwiek oskarżeniami o kłamstwo lub błąd, ponieważ w kwestiach religijnych te słowa [oskarżenia] są błędne i kłamliwe i implikują pojęcie winy ...”