23. Relikwie świętego Jakuba w Hiszpanii - część 1

Doczesne szczątki świętego Jakuba Starszego Apostoła, oraz jego uczniów Atanazego i Teodora, ukryte w podziemiach katedry w Santiago de Compostela od początku XII wieku do 1879 roku, w którym zostały odnalezione podczas prac remontowo – konserwatorskich, podzielone zostały na trzy oddzielne grupy kości i umieszczone na mahoniowych tacach w trzech srebrnych urnach, które zostały zapieczętowane przez kardynała Composteli Miguel Payá y Rico. Jednak cząsteczki, których nie można było zidentyfikować ze względu na ich niewielki rozmiar, zostały umieszczone w innej prostej srebrnej urnie w retrochurze za głównym ołtarzem katedry.  Wydana potem przez papieża Leona XII Bulla „Deus Omnipoten” bardzo wyraźnie określała karę ekskomuniki dla tych, którzy oddzielą choćby najmniejszą cząstkę relikwii świętego Jakuba i pochowanych z nim jego dwóch uczniów Atanazego i Teodora. Czy też tak się stało?

Od cudownego odkrycia grobu Apostoła w 813(?) roku, do początku XII wieku, kiedy krypta z jego ciałem została zamurowana, a potem po ponownym odkryciu w 1879 roku, wiele jego szczątków zostało rozdanych, lub też skradzionych i  można je znaleźć w relikwiarzach na całym świecie, od Ameryki po Rosję.  W wielu tych miejscach powstały lokalne kulty świętego Jakuba i wielu pielgrzymów wybiera je, jako cel swojej pielgrzymki. Najwięcej relikwii znajduje się na terenie Francji i pielgrzymi wędrujący zza Pirenejów do grobu świętego Jakuba często nawiedzają je, dziękując za przebytą drogę i prosząc o opiekę nad dalszą wędrówką.

Kult świętego Jakuba Starszego Apostoła w Hiszpanii, od samego początku, skupił się w jednym miejscu – w Santiago de Compostela,. Każdego roku setki tysięcy pielgrzymów wędruje różnymi szlakami Camino de Santiago, by tam w katedrze nawiedzić jego doczesne szczątki. Na tych drogach nawiedzają również wiele kościołów pod wezwaniem świętego Jakuba Starszego Apostoła, w których jednak nie ma jego relikwii. Tylko w kilku miejscach w Hiszpanii, poza Santiago de Compostela, można znaleźć relikwiarze w których, według legend, są jego doczesne szczątki. Na drogach pielgrzymkowych do Santiago de Compostela relikwie świętego Jakuba znajdują się w Burgos, Padron i w Madrycie, a poza trasami są w kościele św. Eulalii w Paderes de Nava i w klasztorze Santa María de San Salvador w Cañas.

Mapa Camino de Santiago w Hiszpanii, miejsca relikwii św. Jakuba

1. - Santiago de Compostela, 2. - Padron, 3. - Paredes de Nava, 4. - Burgos, 5. - Cañas, 6. - Madryt

Relikwia świętego Jakuba w Burgos

Na hiszpańskich drogach pielgrzymkowych jedyny niewielki relikwiarz, poza Santiago de Compostela, znajduje się w katedrze w Burgos, Mało kto zwraca na niego uwagę zafascynowany wspaniałością gotyckiej budowli i dziełami sztuki w niej zgromadzonymi. Relikwiarz figuralny w kształcie Santiago Peregrino wystawiony jest w kaplicy św. Jana i Chrzciciela i św. Jakuba, w której dominuje wielki ołtarz w figurą Santiago Matamoros – świętego Jakuba pogromcy Maurów. Legenda przekazuje informację, że relikwiarz ten ofiarowała katedrze królowa Izabela Kastylijska po powrocie z pielgrzymki do grobu świętego Jakuba w Santiago de Compostela.

Burgos, katedra NMP

Burgos, katedra NMP, kaplica św. Jana Chrzciciela i św. Jakuba

Burgos, katedra NMP, kaplica św. Jana Chrzciciela i św. Jakuba, relikwiarz św. Jakuba XV w.

Paredes de Nava

W niewielkim miasteczku w Prowincji Palencia, z dala od uczęszczanych dróg pielgrzymkowych, w kościele parafialnym Santa Eulalia, w pomieszczeniach muzeum parafialnego, wystawiony jest relikwiarz z żebrem świętego Jakuba. Jest to największa część jego ciała uznawana za autentyczną, jaka znajduje się poza katedrą w Santiago de Compostela. Pielgrzymi zmierzający do grobu świętego Jakuba nie nawiedzają tego miejsca, bo na odcinku trasy Camino Frances miedzy Carrion de los Condes a Sahagun, trzeba byłoby dołożyć kilkanaście kilometrów drogi. Nie wspominają też o niej żadne przewodniki historyczne i współczesne. Pierwszą oficjalną informację o tej relikwii opublikował, po 14 latach badań, historyk i konserwator ksiądz Ángel Sancho Campo w dwudziestą rocznicę wpisania Camino Frances na Światową Listę Dziedzictwa UNESCO.

Mapa Camino Frances (żółta linia) miedzy Carrion de los Condes a Sahagun.
Paredes de Nava na dole mapy

W Paredes de Nava relikwia żebro świętego Jakuba znalazło się przed 1400 rokiem, jednak jej historia zaczyna się dużo wcześniej, wraz z odkryciem grobu świętego Jakuba i budową tam w IX w. pierwszego kościoła, którego fundatorami byli najpierw król Asturii Alfons II, uważany też za pierwszego pielgrzyma, a potem król Alfons III. Wtedy najprawdopodobniej w podzięce za ufundowanie tej budowli, a może na prośbę lub żądanie króla Asturii, kustosz sanktuarium biskup z Ira Flavia przekazał kość będącą żebrem świętego Jakuba do wybudowanej w stolicy Asturii Oviedo kaplicy relikwii – Camara Santa (Świętej Komnaty), w której wśród wielu relikwii świętych znajdował się Święty Sudarion.

Pod koniec XIV wieku, kiedy tereny dawnego królestwa Asturii były już częścią królestwa Kastylii i Leonu, toczyła się walka między synami króla Enrique II Trastamara, Pedro Enriquez de Castilla i nieślubnym Alfonso Enrique, o stanowiska i tytuły w królestwie. Alfonso Enrique, oficjalnie bratanek króla, popierany przez mieszkańców południowej części Kastylii, otrzymał tytuł hrabiego i stanowisko admirała Kastylii, co zaogniło jeszcze bardziej konflikt.  W tym czasie królem Kastylii był Juan I, który próbował pogodzić zwaśnionych braci. 26 czerwca 1381 roku w Kaplicy Relikwii Katedry w Oviedo zawarty został Akt Zgody między obydwoma braćmi, w którym hrabia Alfonso Enrique przyrzeka nie buntować się, ani nie chwytać za broń przeciwko monarsze i swojemu bratu. Na potwierdzenie tej umowy zawartej „przed Bogiem” hrabia Alfonso, który oficjalnie był synem  Fadrique Alfonso, 25. Mistrza Zakonu Santiago, zarządał dla siebie relikwii świętego Jakuba, którą następnie zawiózł do swoich posiadłości na południu Kastylii. W Paredes de Nava hrabia Alfonso buduje nowy kościół pod wezwaniem Santa Eulalia, w miejscu wcześniejszego romańskiego z XII wieku, i umieszcza w nim przywiezioną z Oviedo relikwię, oprawioną w gotycki relikwiarz.

Paredes de Nava, kościół Santa Eulalia

Prostokątna obudowa z pozłacanej srebrnej blachy, obramowana sartalem z dekoracją typu sznurkowego, otacza żebro. Poniżej relikwii znajduje się trójłukowy gotycki ołtarzyk ze sterczynami i rozetami oraz z figurami: pośrodku Matki Bożej z Dzieciątkiem, po lewej Świętej Katarzyny Aleksandryjskiej z atrybutami - kołem, mieczem i ojcem tyranem u jej stóp, a po prawej dawczyni klęcząca na piedestale w postawie błagania. Nad żebrem znajdują się dwie emalie. W jednej pojawia się anioł Gabriel, a w drugim Maryja Dziewica z modlitewnikiem w rękach i wazonem z liliami, symbolem dziewictwa.

Paredes de Nava, relikwiarz żebra św. Jakuba

Na rewersie relikwiarza umieszczona została srebrna płyta z napisem wykonanym gotyckimi literami potwierdzającymi, że kość świętego Jakuba pochodzi z Kaplicy Aniołów w Oviedo i została przekazana przez Gullena (Don Guilléna, biskupa Oviedo). Warto zauważyć, ze wybór Santa Eulalia na patronkę świątyni nie był przypadkowy, ponieważ jest ona również patronem diecezji asturyjskiej (arcybiskupstwa Oviedo).

Paredes de Nava, srebrna płyta z relikwiarza św. Jakuba

Być może pod koniec średniowiecza pielgrzymi nawiedzali kościół świętej Eulalii i relikwie świętego Jakuba, bo działało tam Bractwo Apostoła Santiago, a przez Paredes de Nava przechodziły wygodne drogi z Carion de los Condes i do Sahagun, ale nie natrafiono do tej pory na żadne dokumenty, które potwierdzałyby istnienie takiej drugorzędnej drogi do Santiago de Compostela.

Relikwiarz z żebrem świętego Jakuba był dwukrotnie pokazywany na okolicznościowych wystawach. Pierwsza wystawa na temat Santiago, Camino i Palencia, miała miejsce w Carrion de los Condes  w 2004 r. Druga odbyła się w Poferrada pod tytułem „Yo Camino de Las Adades del Hombre Camino de Santiago” (Wędrówki ludzi przez wieki po Drogach Świętego Jakuba). Obecny proboszcz parafii Santa Eulalia de Paredes de Nava Aurelio Báscones stwierdził, że nigdy do tej pory nie spotkał pielgrzyma ani gościa pytającego o tą relikwię, chociaż jest ona przedstawiana jako „klejnot” muzeum parafialnego, w którym znajduje się także wiele cennych dzieł sztuki sakralnej. 
Doktor historii średniowiecza i zastępca dyrektora Królewskiego Instytutu Studiów Asturyjskich, Andrés Martínez Vega, autor opracowania na temat relikwiarza mówił, ze zdziwieniem, że jest wystawiona w zwykłej gablocie w muzeum. „Zasługuje na specjalną kaplicę, w której mógłby się odbywać się nawet jej kult przez pielgrzymów, w odpowiednim do tego otoczeniu”.

Cañas

W klasztorze Santa María de San Salvador w Cañas, położonym na południe od szlaku Camino Frances, kilka kilometrów od Najera, w sali relikwii, miedzy wieloma innymi relikwiarzami tam zgromadzonymi na przestrzeni wieków, wystawione są resztki dwóch podków końskich, które legenda przypisuje rumakowi Świętego Jakuba, na którym Apostoł pojawił się podczas bitwy pod Las Navas de Tolosa w 1212 roku, podczas której wojska chrześcijańskie pokonały wojska muzułmańskie.

Mapa Camino Frances między Najera a Santo Domingo de la Calzada (zółta linia), poniżej Cañas 

Cañas, klasztor Santa María de San Salvador

Legenda głosi, że hrabia Nájera Diego López ll de Haro zabrał te podkowy z pola bitwy i przekazał swojej siostrze Doña Urraca López de Haro, która w tym czasie była czwartym z kolei opatem klasztoru. Natomiast król Navarry Sancho VII El Fuerte, wódz wojsk chrześcijańskich, zabrał zdobyty muzułmański sztandar kalifa Muhammada an-Nassira, żelazne łańcuchy, którymi była skuta Czarna Straż broniąca namiotu kalifa, a z porzuconej przez kalifa księgi Koranu wielki wielki szmaragd zwany Emerald Miramamolin.

Cañas, klasztor Santa María de San Salvador, muzeum

Cañas, klasztor Santa Maria de San Salvador, podkowy rumaka Santiago Matamoros

Bitwa w której przeciwko muzułmanom po raz pierwszy razem stanęli władcy trzech państw chrześcijańskich: Kastylii, Navarry i Aragonii, była przełomem w kilkusetletnich wojnach jakie toczył się między muzułmanami i chrześcijanami, po której potęga kalifatu Cordoby została złamana, a królestwa chrześcijańskie opanowały większość terenów Półwyspu Iberyjskiego. Rozgłos, jaki w Europie zdobyła bitwa pod Navas de Tolosa i legenda, że po raz drugi Santiago Matamoros przyczynił się do zwycięstwa nad muzułmanami spowodował napływ do Cañas rzeszy pielgrzymów chcących zobaczyć podkowy rumaka świętego Jakuba, które szybko zaczęto traktować jako relikwie Apostoła.

Czy w bitwie pod Las Navas de Tolosa faktycznie ukazał się święty Jakub? Być może pojawienie się szarżującego na czele wojska wielkiego rycerza na białym koniu spowodowało, że rozognieni bitwą żołnierze, znający wcześniejsze opowieści o Santiago Matamoros, wzięli go za świętego Jakuba. Był to przełomowy moment bitwy, w którym król Navarry Sancho VII El Fuerte, mający 2,20 metra wzrostu i 150 kilo wagi, zdecydował się na bezpośredni atak na namioty kalifa, zakończony paniczną ucieczką muzułmanów. Być może z powtarzanych okrzyków: „patrzcie, wygląda jak Santiago” zostało po chwili tylko „Santiago !” I tak powstała legenda i relikwie podków rumaka Santiago.

Klasztor Santa María de San Salvador przechowuje ogromną liczbę relikwii, które zostały zebrane od XII do XX wieku. Na ich potrzeby wybudowany został w XVI wieku Ołtarz Relikwii, a później wielka Sala Relikwii, w której zostały wystawione. Wśród wielu relikwii, jakie się w niej znajdują, są podkowy rumaka Santiago, czaszki dziewic męczennic, (legenda św. Urszuli, męczennicy z IV w.), kawałek Krzyża Chrystusa (Lignum Crucis), relikwie męczenników z Cardeña i Santa Engracia de Zaragoza. 

Cañas, klasztor Santa Maria de San Salvador, czaszki dziewic męczennic