31. Śladami świętego Jakuba - część pierwsza

 

Kiedy słyszymy lub czytamy o świętym Jakubie Starszym Apostole wyobraźnia podsuwa nam widok katedry w Santiago de Compostela, do której zmierzają tysiące pielgrzymów, nawiedzając po drodze miejsca związane legendą i tradycją Jakubową. Oprócz krypty z jego doczesnymi szczątkami w katedrze w Santiago de Compostela są to przede wszystkim miejscowości Padron, Finisterra i Muxia. Nie są to jedyne miejsca związane z życiem Jakuba, syna Zebedeusza, jego męczeńską śmiercią i pochowaniem. Najwięcej opowieści związanych jest z misją apostolską na Półwyspie Iberyjskim, chociaż trwała ona tylko dwa lub trzy lata, oraz mówiących o trwającym kilka miesiecy „translatio”, czyli  przeniesieniu i pochowaniu ciała świętego Jakuba. Większość swojego życia święty Jakub, syn Zebedeusza i Salome spędził w Palestynie, gdzie urodził się i był uczniem Jezusa, a po powrocie z misji ewangelizacyjnej był najprawdopodobniej biskupem Jerozolimy. Tam też poniósł męczeńską śmierć. Wielu pielgrzymów wędrujących Drogami Jakubowymi odwiedza Ziemię Świętą by odbyć pielgrzymkę śladami Jezusa. Warto wtedy też wspomnieć o Apostole Jakubie Starszym, bo jak wskazuje Pismo Święte często był razem ze swoim Mistrzem w większości w nawiedzanych miejsc. 

 

Miejsca związane ze świętym Jakubem Starszym można geograficznie i chronologicznie podzielić na cztery grupy:

- Jakub, uczeń Jezusa,

- misja ewangelizacyjna, ,

- śmierć Jakuba,

- przeniesienie i pochowanie ciała świętego Jakuba.

 

Jakub, uczeń Jezusa

 

Kilkanaście razy Apostoł Jakub wymieniany jest w Ewangeliach, towarzyszący Jezusowi w wielu miejscach w Palestynie. Nazwy niektórych z nich podają ewangeliści, kilka związanych jest z powstałą w późniejszych wiekach tradycją. Są to: Betsaida, Jezioro Galilejskie, Góra Tabor, oraz Wieczernik, Góra Oliwna i Ogród Oliwny w Jerozolimie. Tradycja wiąże też Apostoła Jakuba, jako tego, który razem z Kleofasem spotyka Jezusa Chrystusa w drodze do Emaus. Miejsca innych wydarzeń opisanych w Ewangeliach są trudne obecnie do zlokalizowania.

 

Palestyna I wiek ne. 1. Betsaida i Jezioro Galilejskie, 2. Góra Tabor, 3. Jerozolima, 4. Emaus

Betsaida

 

Nie ma pewnej informacji, czy Betsaida była miastem rodzinnym Jakuba Starszego Apostoła. Z tej osady pochodzili apostołowie Piotr, Andrzej i Filip (J 1, 44; 12, 21), i prawdopodobnie Jakub i Jan, synowie Zebedeusza, którzy wspólnie łowili ryby na co wskazuje tekst Ewangelii o powołaniu pierwszych uczniów (Mt 4, 18-22 i Mk 1, 16-20), oraz obfitego połowu ryb (Łk 5, 10). Prawdopodobnie w Bestaidzie, w domu Szymona i Andrzeja, miał miejsce cud uzdrowienia teściowej Szymona, podczas którego obecni byli Jakub i Jan (Mk 1, 29-31).

 

Starożytna osada w Galilei, której hebrajska nazwa znaczy dom rybaka (Beth-cejda), znajdowała się w niewielkiej odległości od północnego brzegu jeziora Genezaret (Galilejskiego), w pobliżu miejsca, gdzie do niego wpada Jordan. Istniała już ok. 3000 p.n.e  Około 30 roku ne. Tertracha Herod Filip przebudował Betsaidę na swoją siedzibę, nadając jej nową nazwę Julias, którą Pliniusz Starszy (23-79 r.) nazwał ”jednym z czterech uroczych miast nad Jeziorem Galilejskim”.  Miasto zostało jednak prawdopodobnie zniszczone przez Rzymian podczas żydowskiego powstania latach 67-73. W okresie bizantyjskim na jego ruinach wybudowano nowe miasto z chrześcijańską bazyliką, upamiętniającą miejsce narodzin św. Piotra i Andrzeja. Miasto zostało ponownie zniszczone ok. 732 r.

 

Betsaida w pierwszej połowie I wieku ne., makieta

Poszukiwania zaginionego miasta rozpoczęli już w XVI wieku pielgrzymi i uczeni przybywający do Ziemi Świętej, ale na ślady miasta natrafili archeolodzy z uniwersytetu w Hajfie dopiero w 1989 r. podczas wykopalisk prowadzonych w Al-Araj, analizując zmiany linii brzegowej jeziora, która od czasów starożytności przesunęła się o około 2,5 km.  Odkryte zostały ruiny dwóch dużych domów. Jeden, gdzie znaleziono liczne przedmioty związane z rybołówstwem nazwano ”domem rybaka”. Drugi, w którym znajdowały się dzbany służące do przechowywania napojów, został nazwany ”domem handlarza win”. W centralnym miejscu  na wzgórzu odkryto pozostałości kościoła i przyległego do niego klasztoru . Zdaniem naukowców odkryta świątynia w Al-Araj może być tym samym kościołem pod wezwaniem Apostołów Piotra, Andrzeja i Filipa, który na swoich rysunkach utrwalił biskup Willibald z Eichstätt, gdy w 725 roku po Chrystusie przybył nad Jezioro Galilejskie. Biskup udający się z Kafarnaum do Kursi zanotował, że był to kościół wzniesiony nad miejscem zamieszkania Piotra i Andrzeja.

 

Betsaida

Jezioro Galilejskie

 

Jakub, syn Zebedusza, jest dwukrotnie wspominany w Ewangeliach, jako rybak na Jeziorze Galilejskim (Tyberiackim), przy powołaniu przez Jezusa pierwszych uczniów (Mt 4, 18-22 i Mk 1, 16-20  ) i przy

cudownym połowie ryb (J 21, 1-14)

 

Jezioro, przez które przepływa rzeka Jordan, położone w depresji, 212 metrów poniżej poziomu morza, zajmuje obszar 160 km² i ma głębokość do 45 m. Otoczone jest wzgórzami o wysokości do 400 metrów. Jest początkiem wielkiego rowu tektonicznego, który ciągnie się do Morza Czerwonego będącego północnym odcinkiem wielkiego syroafrykańskiego uskoku geologicznego, zbudowanego w dużej części ze skał wulkanicznych z gorącymi źródłami, których lecznicze właściwości ceniono w czasach rzymskich.  Klimat w okolicy jeziora jest bardzo ciepły, a niewielkie wahania temperatury między dniem i nocą sprawiają, że można spać pod gołym niebem, o czym mówi Jezus:  

„Żal mi tego tłumu, bo już trzy dni trwają przy Mnie, a nie mają co jeść” (Mk 8,2).

Jezioro Galilejskie

W jeziorze żyje ponad 20 gatunków ryb. Jednym z najbardziej znanych, podawanych w nadbrzeżnych restauracjach i barach, nazywany jest rybą św. Piotra.

 

rybacy na jeziorze Gallejskim, pocztówka z początku XX w.

Jezioro otaczają żyzne pola, uprawy owoców cytrusowych i bananów, sady oliwne i winnice. W wielu miejscach nad brzegiem zbudowano miasta wzmiankowane w Nowym Testamencie: od strony zachodniej Tyberiada, bardziej na północ Magdala i Kafarnaum, na północy Korozain i Betsaida, zaś na południowym wschodzie Gadara (obecnie na terytorium Jordanii) i Gamala. Miasta rozwijały się dzięki szlakowi handlowemu Via Maris (Droga Morska), łączącemu Egipt z Mezopotamią i Kaukazem, a przez Anatolię z Europą.

 

Jezioro Galilejskie

Jezioro przez wieki zmieniało swoją nazwę, a niektóre określenia są używane do dzisiaj:

- Yam Kinneret czyli Morze Cytry bądź Morze Harfy, bo kształtem przypomina te instrumenty muzyczne. Jest to najstarsza nazwa w języku hebrajskim.

- Genezaret wymieniane jest w Pierwszej Księdze Machabejskiej, w narracji na temat zmagań Jonatana z wojskami syryjskiego władcy Antiocha VI.  

- Jezioro (Morze) Galilejskie to nazwa używana do dzisiaj. Pochodzi od położonego na północy Palestyny historycznego regionu Galilea. Występuje w Nowym Testamencie w opisie powołania przez Jezusa pierwszych uczniów (Mt 4,18, Mk 1,16).

- Jezioro Tyberiadzkie nazwane od miasta założonego w 21 roku przez Heroda Antypasa, tetrarchę Galilei, na cześć cesarza Tyberiusza. Nazwa występuje w Ewangelii według św. Jana (J 6,1, J 21,1). Upowszechniła się w następnych wiekach i używana jest też w nazwie arabskiej – Bahr at-Tabarija.

 

Góra Tabor

 

Jezus zabrał ze sobą Piotra, Jakuba i brata jego Jana na wysoką górę. Tam przemienił się wobec nich. Twarz Jego zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło. 

 

Zdarzenie to z udziałem  Apostołów opisują ewangeliści Mateusz  (Mt 17. 1-8), Łukasz (Łk 9, 28-36) i Marek (Mk 9, 2-8).  Żaden z nich nie wymienia nazwy góry, ale tradycja chrześcijańska  wskazuje na samotne wzniesieniem nad Doliną Jezreel, w Dolnej Galilei, 17 km na zachód od Jeziora Galilejskiego.  Od najdawniejszych czasów uważana była za doskonały punkt obronny, była też miejscem kultu bałwochwalczego, ganionego przez proroka Ozeasza. Dzisiaj dwa kościoły na szczycie góry upamiętniają Przemienienie Pańskie, franciszkański kościół Przemienienia Pańskiego  i prawosławna cerkiew proroka Eliasza z Monasterem Przemienienia Pańskiego.

 

Góra Tabor

Górę Tabor jako miejsce Przemienienia Pańskiego już w IV wieku  opisuje anonimowy Pielgrzym z Bordeaus w dzienniku podróży znanym pod nazwą "Itinerarium Burdigalense". Według późniejszych opisów pielgrzymów, w VI wieku na górze wznosiły się trzy kościoły i siedziba biskupa. W okresie pierwszego panowania Arabów, w VIII wieku, na górze znajdowały się już cztery kościoły i klasztor. Gdy w 1099 Ziemia Święta przeszła pod panowanie krzyżowców, zbudowano tutaj benedyktyński klasztor obronny Świętego Zbawiciela, zburzony przez sułtana Bajbarsa w 1263 r.  W 1631 roku, za zgodą władz osmańskich na górze powstał klasztor franciszkański. W jego sąsiedztwie w 1862 roku powstał prawosławny klasztor i cerkiew pod wezwaniem proroka Eliasza. W latach 1921–1924 franciszkański klasztor został przebudowany na Bazylikę Przemienienia Pańskiego, według projektu Antonio Barluzziego.

 

Góra Tabor, bazylika Przemienienia Pańskiego

Wieczernik

 

Wieczernik to szczególne miejsce w Jerozolimie. To tu w dużej sali na piętrze Jezus wraz ze wszystkimi apostołami, a więc także z Jakubem Starszym, spożywał ostatnią wieczerzę i ustanowił sakrament Eucharystii. W Wieczerniku zbierali się też wszyscy apostołowie po ukrzyżowaniu Jezusa, który po zmartwychwstaniu „mimo drzwi zamkniętych” pojawiał się kilkakrotnie między nimi. To było miejsce modlitwy Maryi i apostołów, którzy po zesłaniem Ducha Świętego rozpoczęli działalność ewangelizacyjną. Tradycja i legendy opowiadają, ze Święty Jakub Starszy wyruszył do Hiszpanii.

 

Jerozolima, Wieczernik

Wieczernik znajduje się na wzgórzu w południowo-zachodniej części miasta. W czasach Chrystusa znajdował się poza terenem Miasta Świętego i po zburzeniu Jerozolimy  w 70 r. przez Rzymian, ocalał z pożogi wojennej. Gdy w 135 r. przybył do Jerozolimy cesarz Hadrian, „znalazł ją całkowicie zniszczoną, z wyjątkiem kilku domostw i niewielkiej świątyni Bożej, która wznosiła się tam, gdzie uczniowie po wniebowstąpieniu Jezusa weszli do sali na górze”. Od około IV w. wzgórze z Wieczernikiem nosi nazwę Syjon.  Gdy Jerozolima została zajęta przez muzułmanów, nieliczni pielgrzymi nadal nawiedzali miejsce Ostatniej Wieczerzy. W dolnej sali wyznawcy judaizmu zaczęli upatrywać miejsca pochówku króla Dawida, sporządzając jego symboliczny grób. W XIV w. król Robert z Neapolu za ogromną sumę pieniędzy wykupił od sułtana teren, na którym odnowił i podarował Wieczernik franciszkanom. W połowie XVI w. franciszkanie zostali zmuszeni do opuszczenia Wieczernika, a muzułmanie zamienili budynek na meczet króla Dawida. Chrześcijanom zabroniono tam wstępu. Zakaz obowiązywał aż do początku XX wieku.  W 1936 roku franciszkanie powrócili na górę Syjon i wybudowali kościół nazwany „ad Coenaculum”, czyli „przy Wieczerniku”.  Sam Wieczernik był bardzo zaniedbany i dopiero przed przyjazdem Ojca Świętego odnowiono „salę na górze”.

 

Jerozolima, Wieczernik, Sala na Górze

Góra Oliwna

 

W ewangelii Marka jest opisana przepowiednia Jezusa o zburzeniu Jerozolimy i rozmowa na ten temat na Górze Oliwnej z Piotrem, Jakubem, Janem i Andrzejem.

„Gdy wychodził ze świątyni, rzekł Mu jeden z uczniów:

«Nauczycielu, patrz, co za kamienie i jakie budowle!» 

Jezus mu odpowiedział:

«Widzisz te potężne budowle? Nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zwalony». 

A gdy siedział na Górze Oliwnej, naprzeciw świątyni, pytali Go na osobności Piotr, Jakub, Jan i Andrzej: 

«Powiedz nam, kiedy to nastąpi? I jaki będzie znak, gdy to wszystko zacznie się spełniać?» (Mk 13, 1-8 )

 

Góra Oliwna o wysokości 818 m n.p.m., położona na wschodnim krańcu Jerozolimy oddziela miasto od Pustyni Judzkiej. Ze zbocza góry rozpościera się rozległy widok na Święte Miasto oddzielone Doliną Cedronu. Na zachodnim zboczu, pochylonym w kierunku Wzgórza Świątynnego, u podnóża góry rozciąga się Ogród Oliwny (Getsemani), w którym Jezus często spotykał się z uczniami na modlitwie i rozmowach (Ł 21, 37). To tam wraz z apostołami udał się po Ostatniej Wieczerzy na modlitwę przed męką. Dzieje Apostolskie (1, 3-14) opisują, że 40 dni po zmartwychwstaniu na Górze Oliwnej nastąpiło wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa. 

Jerozolima, Góra Oliwna

Ogród Oliwny

 

Ewangeliści Mateusz i Marek w opisie  ostatniej nocy jaką Jezus spędził na modlitwie w Ogrodzie Oliwnym, wymieniają Piotra, Jakuba i Jana, jako osoby znajdujące się najbliżej miejsca Agonii.

„Wtedy przyszedł Jezus z nimi do ogrodu, zwanego Getsemani i rzekł do uczniów: «Usiądźcie tu, Ja tymczasem odejdę tam i będę się modlił». 

 (Mt 26, 36)

 

Ogród Oliwny, Getsemani, Ogrójec, po hebrajsku Gat Szemanim, znaczy dosłownie „tłocznia oliwek”, tradycyjnie tłumaczone jako „ogród oliwny”. Położony  w Dolinie Cedronu u podnóża zachodniego zbocza Góry Oliwnej w Jerozolimie, z którego roztacza się widok na wschodnie stoki wzniesienia Moria –  Wzgórza Świątynnego.

 

Jerozolima, Ogród Oliwny i Kościół Konania

Z oliwnych gai umieszczonych - jak mówią Ewangelie - z "posiadłości" lub "ogrodu", pozostało pozostało tylko około1200 metrów kwadratowych z ośmioma starożytnymi drzewami. Na dużej części dawnego ogrodu w IV wieku wybudowany został kościół,  co opisują św. Hieronim i pątniczka Etheria, zniszczony w 749 roku przez trzęsienie ziemi. Na jego ruinach zbudowany został w latach 1922–1924 według projektu włoskiego architekta Antonia Barluzziego Kościół Konania, nazwany też Kościołem Narodów, ponieważ fundusze na jego budowę pochodziły z dwunastu państw: Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Kanady, Belgii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Włoch, Francji, Meksyku, Chile, Argentyny, Brazylii. Wraz z kościołem Grobu Najświętszej Marii Panny i z kaplicą w Grocie Pojmania tworzy sanktuarium Getsemani.

 

Jerozolima, Ogród Oliwny

Kościół Konania

Wziąwszy z sobą Piotra i dwóch synów Zebedeusza, począł się smucić i odczuwać trwogę. Wtedy rzekł do nich: 

«Smutna jest moja dusza aż do śmierci; zostańcie tu i czuwajcie ze Mną!» 

 (Mt 26, 37-38)

 

Modlitwa w Ogrójcu, Duccio di Bounisegna 1311 r., Museo dell'Opera del Duomo, Siena

Świątynia  położona na zachodnim zboczu Góry Oliwnej, obok ogrodu Getsemani i upamiętnia miejsce modlitwy Jezusa przed aresztowaniem. Nosi nazwę Kościóła Wszystkich Narodów, ponieważ ufundowany został przez dwanaście państw. Obecnie jest administrowany przez franciszkańską Kustodię Ziemi Świętej. Kościół został zbudowany w latach 1922–1924 w stylu bizantyńskim według projektu  włoskiego architekta Antonia Barluzziego. Konsekrowany w maju 1924 roku. Między absydą a nawą główną znajduje się płaska, naga skała, nazywana Skała Agonii, która według tradycji, miała być miejscem modlitwy i cierpienia Jezusa. Jak podaje ewangelista Mateusz, w jej sąsiedztwie miało czuwać trzech apostołów: Piotr oraz synowie Zebedeusza Jakub i Jan. 

 

Jerozolima, Kościół Narodów, Skała Agonii

Wcześniej na miejscu kościoła znajdowała się bizantyńska budowla z IV wieku, wzniesiona między 379 a 384 rokiem i skała znajdowała się w jej prezbiterium ówczesnej bazyliki.Na jaj miejscu zniszczonej przez trzęsienie ziemi w 746 roku, zbudowane zostało oratorium zbudowane przez krzyżowców w XII wieku i zastąpione kościołem w  1170 roku, który funkcjonował do połowy XIV wieku i opuszczony popadł w ruinę.

 

Emaus

 

„Tego samego dnia dwaj z nich byli w drodze do wsi zwanej Emaus, oddalonej o sześćdziesiąt stadiów od Jerozolimy. Rozmawiali oni ze sobą o tym wszystkim co się wydarzyło. Gdy tak rozmawiali i rozprawiali ze sobą, sam Jezus przybliżył się i szedł z nimi. Lecz oczy ich były niejako na uwięzi, tak że go nie poznali. (...) Tak przybliżyli się do wsi, do której zdążali, a On okazywał jakoby miał iść dalej. Lecz przymusili Go, mówiąc: "Zostań z nami, gdyż ma się ku wieczorowi i dzień się już nachylił". Wszedł więc, aby zostać z nimi. Gdy zajął miejsce u stołu, wziął chleb, odmówił błogosławieństwo, połamał go i dawał im. Wtedy oczy im się otworzyły i poznali Go, lecz On zniknął im z oczu. I mówili nawzajem do siebie:

"Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?"  ”

Łk 24,13-16.28-32,

 

Ewangelia nie wymienia imienia drugiego ucznia, ale tradycja powstała w średniowieczu utożsamia go ze świętym Jakubem Starszym. Ugruntował to malowany w XVII wieku przez Matthiasa Stoma cykl obrazów „Kolacja w Emaus”, na których jedna z postaci ubrana jest w strój pielgrzyma z muszlą przegrzebka i miniaturowymi laskami przymocowanymi do kapelusza.

 

Wieczerza w Emaus, Matthias Stomer 1640 r. Muzeum Grenoble.

Nie ma też pewności co do dokładnej lokalizacji wioski. Według Biblii (Łk 24,13-16.28-32) Emaus było oddalone 60 stadiów (około 11 km), co odpowiadałoby dzisiejszej Al-Kubajba, lub według wczesnej tradycji i według niektórych transkrypcji  Ewangelii Łukasza dokonanych między innymi przez Euzebiusza z Cezarei, św. Hieronima  – 160 stadiów (około 30 km) od Jerozolimy. Ta odległość odpowiada lokalizacji Emaus Nikopolis położonego w zachodniej części doliny Ajalon. W 1878 roku karmelitanka Miriam Baouardy, zwana Małą Arabką, miała widzenie, w którym poznała lokalizację biblijnego Emaus. Podczas podróży przez Palestynę wskazała na Emaus Nikopolis jako lokalizację z wizji. W 1879 roku karmelitański klasztor z Betlejem zakupił to miejsce. Przeprowadzane w Emaus Nikopolis wykopaliska archeologiczne (1880, 1924) doprowadziły do odkrycia w tym miejscu pozostałości dwóch nakładających się na siebie bazylik bizantyńskich i ruin kaplicy krzyżowców. Odkryto także pozostałości wielu domostw, a także ślady budowli z dużych bloków skalnych datowane na III w., która mogła pełnić funkcję świątyni chrześcijańskiej.

 

Emaus, ruiny bazyliki bizantyjskiej

Od 1993 roku opiekę nad pozostałościami po Emaus sprawuje założona we Francji w 1973 roku Wspólnota Błogosławieństw. W Izraelu wspólnota funkcjonuje od 1975 roku.